Na een aantal jaren met verbazing te constateren dat een zeer groot deel van de standhouders op de nationale gezondheidsbeurs uit het alternatieve circuit komen, vonden we dat het tijd was voor een tegengeluid. Na het succes van vorig jaar, staan ook dit jaar Skepsis en de Vereniging tegen de Kwakzalverij weer op de nationale gezondheidsbeurs in Utrecht. Wij staan op standnummer D20 in Zaal 1 dus kom gerust langs om even gedag te zeggen. Hieronder een kort verslagje van de eerste beursdag:

Gisterochtend als eerste aangekomen op de stand. Gelukkig staat alles nog zoals we het gisteren na het opbouwen hebben achtergelaten (zie foto). De grote blauwe doeken met prikkelende vragen zijn heel goed zichtbaar en trekken de aandacht. We hebben voor veel horizontale ruimte gezorgd om de Skepters en Tijdschriften tegen de Kwakzalverij goed uit te kunnen stallen.

Langzaam druppelen de standhouders binnen en zo ook mijn mede-standleden. Na een kleine briefing (wat ligt waar, hoe gaan we de gesprekken aan en wat geven we mee) begint de beurs met het binnenkomen van de eerste gasten. We hebben als lokkertje een quiz over alternatieve geneeswijzen waarmee mensen een mooi boekje met strips van Sigmund (Sigmund weet wel raad met spiritualiteit) kunnen winnen. Het allereerste gesprek is meteen motiverend. Een man (muts nog op) meldt ons dat het heel goed is dat wij er zijn. Hem was vorig jaar ook al opgevallen dat er zoveel onzin op de beurs stond. Hij overweegt zelfs om donateur te worden van een van onze organisaties.

Het tweede gesprek is met twee dames die lachend roepen ‘oh, wij zijn echte enorme alternativo’s hoor'. Ze blijken twee haptonomen te zijn. We hebben een leuk gesprek over het al dan niet bestaan van energieën (‘jij denkt te materialistisch’), de farmaceutische industrie (‘daar gebeuren pas slechte dingen’) en het placebo-effect (‘waarom gebruikt de reguliere geneeskunde dat niet meer?’). Het blijkt dat de haptonomenvereniging nog mensen zoekt die onderzoek kunnen/willen doen naar de werkzaamheid van haptonomie. Wie weet ligt hier een klusje voor ons?

Gedurende de dag heel veel gesprekken gevoerd met mensen die geïnteresseerd zijn in de onderwerpen die in onze bladen behandeld worden. Een vriendin heeft bijvoorbeeld weleens acupunctuur geprobeerd en ze zijn benieuwd wat het nou eigenlijk is. Daarnaast heb ik gesproken met schrijvers van Skepter artikelen, journalisten, diëtisten, podotherapeuten, eigenaren van een biologische winkel en pensionado’s.

Een bijzonder gesprek was met een iemand van het Antennebureau van de rijksoverheid. Het Antennebureau is het informatiebureau van de Rijksoverheid over antennes voor draadloze en mobiele communicatie. Mensen kunnen hier terecht met vragen over de gezondheidseffecten van de elektromagnetische velden van antennes, de wetgeving rond de plaatsing van antennes en de toepassingen waar antennes voor worden gebruikt. De standmedewerkster kwam ons bedanken voor de genuanceerde informatie die wij publiceren over dit onderwerp. Daarnaast gaf ze aan dit soort beurzen altijd gemeden hadden maar omdat ze vorig jaar zagen dat wij er stonden, zij het ook wel aandurfden om hier voorlichting te komen geven. Een mooi compliment en een goede reden om samen met andere organisaties door te gaan met dit soort publieke voorlichting.

In een homeopathisch ziekenhuis in Hyderabad, India, blijken artsen al enige tijd aan personen met hiv homeopathische middelen voor te schrijven. Naar eigen zeggen zouden de homeopaten van dit Jayasurya Potti Sreeramulu Government Homoeopathic Medical College and Hospital daarmee succes hebben: acht patiënten zouden al genezen zijn van hiv. De  National AIDS Control Organization (NACO) is not amused en onderzoekt of ze juridische stappen gaat ondernemen tegen deze artsen. Deze zogenaamde klinische trial is namelijk nooit aangemeld bij het register en om de verplichte toestemming van NACO is ook nooit gevraagd. Maar liefst 10.644 patiënten zouden zo misleid zijn, maar volgens het ziekenhuis hadden ze wel het ministerie van AYUSH (Ayurveda, Yoga and Naturopathy, Unani, Siddha and Homoeopathy) op de hoogte gehouden.

Ratelslang (Crotalus horridus) (foto| Flickr)

Als middel gebruikten ze een homeopathische verdunning van het gif van een ratelslang, Crotalus horridus, die in de Verenigde Staten voorkomt. Dat middel werd door sommigen homeopaten ook al geopperd als iets dat tegen ebola werkzaam zou kunnen zijn. Dat het middel werkt, blijkt volgens de homeopaten uit de lagere CD4 counts. Maar 73 procent van de deelnemende patiënten staat al op een regime van antiretrovirale middelen, dus dat is geen wonder. Hoe de 'onderzoekers' weten dat die acht patiënten echt genezen zijn, wordt ook niet duidelijk, want er is natuurlijk nog niets gepubliceerd door deze club.
Ze zouden over de ontdekking van hun middel iets gepresenteerd hebben op de World Homoeopathy Summit in Mumbai (april 2015). In het Indian Journal of Research in Homoeopathy (juni 2015) staat  een verslag, dat hier niet meer over geeft dan:

Prof. Praveen Kumar, Head Practice of Medicine, JSPS Government. Homoeopathic Medical College, Hyderabad and Dr. S. Prathama, demonstrated the inhibition of reverse transcriptase enzyme by high dilution of snake venom Crotalus horridus, which could potentially lead to inhibition of multiplication of HIV, Hepatitis B and Ebola virus, through a paper on their in‑vitro study conducted at Indian Institute of Chemical Technology, Hyderabad.

Blijkbaar was een ogenschijnlijk succesje in wat glaswerk voor deze Indiase wetenschappers al goed genoeg om hun middeltje op grote schaal uit te gaan delen aan patiënten (zie ook dit bericht). Er staan overigens nog andere huiveringwekkende projecten in dat verslag; wat dacht u van een onderzoek (ook in India) waarbij homeopathie werd ingezet tegen acute bloedingen bij 294 hemofiliepatiënten!

Positiever is het nieuws uit Rusland: de Russische Academie der Wetenschappen heeft zich krachtig uitgesproken tegen homeopathie en noemt de pseudowetenschap een gevaar voor de gezondheid. Een commissie van de Academie die zich bezig houdt met de bestrijding van pseudowetenschappen en wetenschapsfraude stelt dit in een memorandum waarin ook richting allerlei instanties adviezen zijn opgenomen om beter om te gaan met homeopathie dan tot nu gebruikelijk was in Rusland. Onder andere een verbeterde etikettering waarbij duidelijk wordt gemaakt dat er geen wetenschappelijke bewijzen zijn voor de effectiviteit van de remedies, en het compleet stoppen met homeopathie in overheidsziekenhuizen.
Het advies haalt het uitgebreide Australische rapport uit 2015 aan, het rapport van de commissie voor wetenschap en technologie van het Britse Parlement uit 2010 en sluit ook aan bij het advies van de Federal Trade Commission in de Verenigde Staten van vorig jaar. Of er ook recent eigen (Russisch) onderzoek in het memorandum staat, kon ik er niet zo makkelijk uithalen met Google translate.

Recent heeft de rechtbank te Breda een gastouder vrijgesproken die werd verdacht van doodslag op een baby van vier maanden. De vrouw zou het kind dusdanig hard door elkaar hebben geschud dat hersenschade ontstond waaraan het kind overleed. De rechtbank stelt dat de vrouw inderdaad het letsel heeft toegebracht, maar acht opzet niet bewezen. Daarom volgt vrijspraak. Deze zaak zou normaal gesproken niet echt interessant zijn voor dit blog, ware het niet dat de verdediging een zogenaamde deskundige naar voren schoof die gelooft dat het 'shaken baby-syndroom' eigenlijk vaak schade als gevolg van vaccinaties is. De rechtbank maakt in haar uitspraak duidelijk dat deze man, de gepensioneerde arts Jannes Koetsier, ter zake niet deskundig is.

Koetsier is in het verleden al eens terecht omschreven als 'alterneutisch warhoofd'. Hij verkondigde bijvoorbeeld onzin over de Mexicaanse griepvaccinatie en liet zich lovend uit over de Italiaanse kankerkwakzalver Tullio Simoncini, die meent dat kanker een schimmel is. Ook probeerde hij met zijn Stichting Shakenbaby.nl via de rechter af te dwingen dat de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde (NVK) in haar richtlijnen op zou nemen dat eerst de mogelijkheid van vaccinatieschade moest worden uitgesloten alvorens een melding van kindermishandeling kon worden gedaan. Koetsier verloor die zaak kansloos. Recent mocht hij nog komen opdraven in een tendentieuze uitzending van het programma Zorg.nu over het HPV-vaccin. Want ook daar meent hij verstand van te hebben, daarin ongetwijfeld bevestigd door de programmamakers.

In de zaak van de gastouder en de vier maanden oude baby stuurde Koetsier een drietal rapportages in met mogelijke alternatieve oorzaken voor het letsel is, waaronder vaccinatieschade. De moeder van het overleden kind geloofde zijn 'analyses': die geeft nu de farmaceutische industrie de schuld (zie ook hier). Maar de rechtbank is veel kritischer:

"De rechtbank is voorts van oordeel dat dr. Koetsier, gelet op de hiervoor genoemde door de Hoge Raad geformuleerde criteria, in het onderhavige geval evenmin als deskundige kan worden aangemerkt. Dr. Koetsier is niet ingeschreven in het deskundigenregister en naar het oordeel van de rechtbank kan hij – op basis van de thans beschikbare informatie – niet als deskundige op het hier aan de orde zijnde specifieke terrein worden aangemerkt, nu niet is gebleken dat zijn expertise als gepensioneerd huisarts zich uitstrekt tot het voorwerp van onderzoek in deze zaak, het shaken-baby-syndrome. De omstandigheid dat hij, zoals hij naar voren heeft gebracht, zich in de diagnostiek en literatuur ten aanzien van shaken-baby-syndrome heeft verdiept, is daartoe onvoldoende."

Kortom, je kunt wel (gepensioneerd) arts zijn en zeggen de literatuur over een syndroom bij te houden, maar dat maakt je nog geen deskundige. Ook zijn collega Spendlove (hier, hier) wordt geen expertise op het gebied van het shaken baby-syndroom toegedicht. De rechtbank beoordeelt vervolgens de rapportages van de beide niet-deskundigen 'met de nodige terughoudendheid'. Dat leidt ertoe dat alle naar voren geschoven alternatieve theorieën van tafel worden geveegd met een beroep op de rapporten van personen die wel verstand van zaken hebben. De rechtbank wijst bij het 'vaccinaties veroorzaken shaken baby-syndroom' verhaal op de conclusies van een inschakelde forensisch arts van het UZ Leuven:

"Daarbij wordt nog specifiek benoemd dat de vaccinatie van [slachtoffer] niet de doodsoorzaak kan zijn geweest."

Of de gastouder terecht is vrijgesproken, weet ik niet, maar bij twijfel hoort in het Nederlandse strafrecht altijd vrijspraak te volgen. Het belang van de uitspraak ligt voor mij vooral in het gegeven dat over Koetsier expliciet wordt opgemerkt dat hij geen deskundige is op dit terrein. Dat mocht wel eens gezegd worden. In de berichtgeving over deze zaak werd namelijk helaas door een aantal media iets anders gesuggereerd, wat weer een typisch geval van 'false balance' opleverde. Het AD noemde Koetsier weliswaar een gepensioneerde huisarts, maar voegde daar nog de woorden "die veel onderzoek doet naar shakenbaby-syndrom" aan toe. Koetsier heeft echter geen enkele wetenschappelijke publicatie over dit onderwerp op zijn naam. Hij beperkt zich tot kreten op internet. Ook de berichtgeving van Omroep Brabant - met zinnen en tweets in de trant van "deskundigen spreken elkaar tegen" - was niet best. In het licht van het voorgaande lijkt het me zeer nuttig als de journalistiek kennis neemt van deze uitspraak van de rechtbank te Breda.

De antivaxxers lijken met het aantreden van Donald Trump als president van de Verenigde Staten de wind in de rug te hebben. Robert F. Kennedy jr. werd naar eigen zeggen gepolst door Trump om een commissie te gaan leiden die naar de veiligheid van vaccins moet gaan kijken. De wegens fraude geschorste arts Andrew Wakefield mocht zijn opwachting maken op een van de inauguratiefeestjes van Trump en sprak hem al ergens tijdens de verkiezingscampagne.

Hoe het precies gaat uitpakken met Trump's sympathie voor de antivaxxers is moeilijk te voorspellen. Misschien dat ze er daarom zelf veel aan doen om het idee van een wetenschappelijke controverse omtrent vaccinveiligheid levend te houden. Laatste truc: een prijs van 100.000 dollar voor diegene die een peer reviewed artikel kan vinden dat bewijst dat de hoeveelheid kwikverbindingen in vaccins volledig veilig is.

RFK jr. en De Niro maakten op 15 februari hun uitdaging publiek tijdens een persconferentie in The National Press Club

Dat de focus ligt op die kwikverbindingen (ethylkwik, ook wel aangeduid met de merknamen thiomersal en thimerosal) ligt aan Kennedy. Die loopt al meer dan een decennium te roepen dat die verbindingen allerlei neurologische afwijkingen kunnen veroorzaken, waaronder autisme. Dat er een enorme berg aan bewijs is dat er geen enkel verband bestaat tussen vaccinaties en autisme (met of zonder die kwikverbindingen) deert hem niet, hij gaat gewoon alleen voor de studies die zijn idee ondersteunen. Nu lijkt hij samen met De Niro (die sinds het gedoe rondom de quackumentary Vaxxed zich ontpopt heeft als nieuw kopstuk bij de antivaxxers) hun opponenten dus een mooie kans te bieden om het ongelijk van de antivaxxers te bewijzen:

We hereby issue a challenge to American journalists (and others) who have been assuring the public about the safety of mercury in vaccines. We will pay $100,000 to the first journalist, or other individual, who can point to a peer-reviewed scientific study demonstrating that thimerosal is safe in the amounts contained in vaccines currently being administered to American children and pregnant women.

Dit lijkt sterk op de uitdaging van Stefan Lanka, die 100.000 euro zette op een bewijs voor het bestaan van het mazelenvirus. Lanka wist betaling van de prijs te voorkomen, toen David Bardens op de uitdaging inging, door ‘semantische en juridische sofisterij’. De rechter oordeelde namelijk dat Lanka zelf gaat over de precieze voorwaarden en beoordeling van zijn weddenschap. Met een serieuze poging om een zogenaamd wetenschappelijk verschil van inzicht te beslechten had het sowieso niets te maken.

Plaatje van de challenge op de Facebookpagina van RFK jr's World Mercury Project.

David Gorsky duikt op zijn blog als Orac in de kleine lettertjes van de uitdaging van RFK jr en De Niro (*). Deze is eigenlijk nog doortrapter dan die van Lanka. Ten eerste is het net als bij Lanka natuurlijk flauwekul om om één publicatie te vragen waarin het bewezen wordt. Zo werkt het gewoon niet in de wetenschap. Dit biedt RFK jr en De Niro sowieso dezelfde ontsnappingsmogelijkheid die Lanka gebruikte, als de nood aan de man komt.
Verder is de beoordeling van de inzendingen allesbehalve transparant en objectief, en kan de gemotiveerde uitdager behoorlijk op kosten jagen. Wie de uitdaging aanneemt, moet eerst 50 dollar borg betalen. Die ben je dus gewoon kwijt, want winnen kun je nooit, zoals uit het vervolg zal bijken. Het bewijs wordt in eerste instantie door niet nader genoemde judges van Kennedy en De Niro beoordeeld. Als die het afwijzen mag je in beroep. Dat beroep wordt uiteindelijk voorgelegd aan een onafhankelijk panel van wetenschappers. Klinkt mooi, maar hier zitten wat grote boa constrictors onder het gras: de wetenschappers in dat panel zijn niet bekend gemaakt en je moet voor de helft meebetalen aan een vergoeding voor de tijd die ze er insteken, 400 dollar per uur! Het zal RFK jr. en De Niro niet moeilijk vallen om een aantal ogenschijnlijk onafhankelijke wetenschappers te vinden, die maar al te graag aan dit toneelstukje willen meewerken. Orac geeft een aantal mogelijke kandidaten en durft te wedden dat we er geen enkele wetenschapper met onberispelijke staat van dienst op gebied van vaccins of epidemiologie in aan zullen treffen.
Tegelijkertijd is RFK jr. op Indiegogo een campagne gestart om geld op te halen voor een platform dat de maatschappij moet gaan waarschuwen tegen het voorkomen van 'kwik' in medicijnen. De uitdaging lijkt niet meer dan een promotiestunt voor die crowdfunding.

Overigens worden dat ethylkwik eigenlijk alleen nog maar gebruikt in sommige griepvaccins. Die griepvaccins worden elk jaar aangepast aan de varianten van het griepvirus waarvan met verwacht dat ze het meest zullen voorkomen. Ook al vind je dus een publicatie die voor een specifiek griepvaccin bewijst dat het ethylkwikgehalte daarin veilig is, dan is het makkelijk voor Kennedy c.s. je claim af te wijzen, omdat je daarmee nog niet het bewijs hebt geleverd voor álle griepvaccins met die kwikverbindingen.

Intussen ondervindt Wakefield tegenslag na tegenslag bij de vertoning van zijn documentaire VAXXED. In London wees een bioscoop hem de deur en in Parijs werd een geplande vertoning afgelast. Een andere vertoning was gepland in het Europarlement in samenwerking met het Franse parlementslid Michèle Rivasi. Haar fractie (De Groenen/Vrije Europese Alliantie) wees na protest van vele kanten elke steun aan de vertoning af. Die vond echter uiteindelijk nog wel buiten het parlement plaats. De antivaxxers roepen natuurlijk hard dat allerlei clubjes gesteund door Big Pharma op deze manier een onwelkome waarheid censureren.
In London werd de documentaire uiteindelijk op 14 februari toch nog vertoond op een locatie die tot enkele uren vooraf geheim was gehouden. Het Centre for Homeopathic Education had zonder te vertellen waar het om ging een ruimte gehuurd van Regent's University, die daar achteraf niet zo blij mee was.
Wakefield haalt een andere doorzichtige truc uit om het gelijk van de antivaxxers aan te tonen. Volgens hem is het gegeven dat geen van de wetenschappers van het CDC die hij in zijn documentaire beschuldigt van fraude, hem heeft aangeklaagd voor laster, bewijs dat hij gelijk heeft:

“We have accused these scientists with the worst humanitarian crime in history. Tens of thousands of children suffer permanent neurological and immunological damage as a result. If anything we have said [in Vaxxed] is fraudulent they would have sued us to the moon and back and they have not filed a case. It is the truth. The statute of limitations on filing a lawsuit has now expired.”

Ik ben bang dat we nog lang niet af zijn van deze mafketels ...

(*) De naam van De Niro is intussen van deze challenge verwijderd, nog niet duidelijk waarom. De verschillende versies zijn via archive.is  te bekijken.

Omslag van het rapport van het dubieuze onderzoek van Scholten c.s.

De toekenning van een lintje aan homeopathisch arts Jan Scholten in 2014 leidde tot de nodige ophef. Scholten bleek immers ook de bedenker van een homeopathisch middel dat in Kenia aan aids-patiënten werd voorgeschreven. Er werden Kamervragen over de kwestie gesteld en televisieprogramma Rambam toonde aan hoe gemakkelijk het is een koninklijke onderscheiding voor iemand te regelen. In opdracht van de minister van VWS heeft de IGZ bovendien onderzoek naar de handel en wandel van Scholten verricht. Kennelijk vond de IGZ dat er voldoende grond was om de zaak voor het Tuchtcollege te brengen. Dat wees de klacht echter af.

Homeopaat Scholten kreeg zijn koninklijke onderscheiding voor het bedenken van "een verbinding tussen de homeopathie en het periodiek systeem der elementen, waarmee hij de behandelingsmogelijkheden van de homeopathie heeft verruimd". Kortom, voor het naaien van een knoop aan de nieuwe kleren van de keizer. Het was al erg genoeg dat deze non-prestatie met een benoeming tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau werd beloond, maar het werd nog veel erger toen bleek dat de gedecoreerde met zijn dubieuze AIDS Remedy Fund betrokken was bij homeopathische experimenten in Kenia. Het ging daarmee om het door hemzelf bij elkaar gefantaseerde middel Iquilai (homeopathisch verdund thulium), dat als aids-remmer zou kunnen werken. Barbara Vreede schreef er een boos artikel over, PvdA-Kamerleden stelden kritische Kamervragen en Scholten maakte zichzelf ronduit belachelijk met een interview in de Volkskrant (En aids? 'Daar zit vaak een minderwaardigheidsgevoel onder.').

In haar antwoorden op de Kamervragen gaf de minister van VWS aan dat het niet mogelijk was de toekenning van de onderscheiding ongedaan te maken. Wel zou zij de IGZ vragen de zaak nader te onderzoeken. Dat onderzoek leverde voor de IGZ kennelijk genoeg materiaal op om Scholten voor het Tuchtcollege te brengen. Het was echter van meet af aan duidelijk dat het geen gemakkelijke zaak zou worden, nu de handelingen die Scholten verweten werden voornamelijk in Kenia hadden plaatsgevonden. Op zichzelf sluit handelen in het buitenland tuchtrechtelijke aansprakelijkheid in Nederland niet uit, aldus ook het Tuchtcollege:

"Volgens vaste tuchtrechtelijke jurisprudentie wordt de werkingssfeer van het tuchtrecht niet zonder meer beperkt door de Nederlandse landsgrenzen. Afhankelijk van de omstandigheden van het geval, waaronder de aard en de ernst van het verwijt en de aard van de relatie, kan aan de BIG-geregistreerde beroepsbeoefenaar ook met succes een verwijt worden gemaakt indien deze tuchtrechtelijk verwijtbaar in het buitenland heeft gehandeld of nagelaten."

In dit geval zijn volgens het Tuchtcollege echter geen verwijten op hun plaats, aldus de uitspraak van 21 oktober vorig jaar (20 december openbaar uitgesproken). De patiënten in Kenia zijn niet behandeld door Scholten zelf en zijn collega, maar door een Keniaanse arts. Scholten heeft slechts het middel Iquilai verstrekt. Dat hij daarbij heeft gevraagd de effecten van het middel te registreren, brengt volgens het Tuchtcollege nog niet mee dat sprake is van door hem verricht medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen.

Ook het door Scholten en collega geschreven en door het AIDS Remedy Fund uitgegeven rapport over de door de Keniaanse arts geregistreerde effecten van Iquilai levert geen tuchtrechtelijk verwijt op. In dit rapport kwam de gewraakte zin "In many cases, the ARV therapy introduction may be postponed, yielding significant saving in cost" voor. Het Tuchtcollege kan hierin echter geen overtreding van de KNMG-gedragsregel "De arts en niet-reguliere behandelwijzen" zien, aangezien die ziet op behandelrelaties, waarvan hier geen sprake was. Scholten en collega behandelden immers niet, dat deed de Keniaanse arts.

Kennelijk heeft de IGZ niet volstaan met het beoordelen van de Afrikaanse activiteiten van Scholten, maar ook zijn Nederlandse praktijk en die van zijn collega doorgelicht. Volgens de IGZ was in enkele dossiers sprake van overtreding van de genoemde KNMG-gedragsregel. Het Tuchtcollege vindt echter dat niet is komen vast te staan dat Scholten zijn Nederlandse patiënten onvoldoende heeft voorgelicht over het alternatieve karakter van zijn behandelingen, dan wel hen van reguliere zorg heeft afgehouden. De conclusie van het Tuchtcollege is dat de klacht van de IGZ in al haar onderdelen ongegrond is. Scholten gaat vrijuit, en zijn collega ook.

Het is natuurlijk wel spijtig dat deze zaak niet op z'n minst een berisping oplevert, want het blijft schandalig dat een wetenschappelijk opgeleide Nederlandse arts zijn homeopathisch evangelie in Afrika probeert te verspreiden, en dan ook eens bij een dodelijke ziekte als aids. Lichtpuntje in dat verband is dat het Tuchtcollege zich nog waagt aan een obiter dictum, een overweging ten overvloede. Daaruit maak ik op dat het College ook niet zo blij is met de activiteiten van Scholten:

"Ten overvloede voegt het college hieraan nog het volgende toe. Het gaat in deze zaak niet om de vraag of M [Iquilai] werkzaam is als homeopathisch geneesmiddel ten behoeve van aids en/of hiv-patiënten. Die vraag kan en behoeft het college hier niet te beantwoorden, al kan wel vastgesteld worden dat het (pilot)onderzoek in N [Kenia] niet voldoet aan de Nederlandse en internationale vereisten voor onderzoek naar de effectiviteit van M [Iquilai] en dat in die zin vraagtekens gezet kunnen worden bij de geclaimde effecten, mede door het ontbreken van medisch wetenschappelijk (vervolg)onderzoek (zie onder 2.8)."

Dat is de uitspraak, en daar moeten we het dan maar mee doen.

Nogal wat mensen hebben het idee hebben dat ze gevoelig zijn voor elektromagnetische velden en daar zelfs lichamelijke klachten van krijgen. Een flink deel van deze elektrogevoeligen geeft aan dat ze vrijwel direct doorhebben of ze blootgesteld worden aan straling van Wi-Fi, mobiele telefoons, DECT telefoons of andere bronnen, en wanneer niet. In testsituaties waarbij de proefpersonen niet konden zien of horen aan apparaten of ze aan of uit stonden, was deze gevoeligheid evenwel nooit aantoonbaar. Recent Nederlands onderzoek laat zien dat elektrogevoeligen ook in een vertrouwde omgeving niet beter dan de kansverwachting scoren.

Er was namelijk wel kritiek op de eerdere onderzoeken die in laboratoriumomgeving plaatsvonden. Zo'n setting zou niet representatief zijn voor de eigen vertrouwde omgeving waarin de elektrogevoelige wel zou kunnen voelen hoe het staat met de elektromagnetische velden waarvoor hij of zij meent gevoelig te zijn.

Testapparaat voor EMV

Voor het nieuwe onderzoek  - Van Moorselaar et al. (2017), Effects of personalised exposure on self-rated electromagnetic hypersensitivity and sensibility – A double-blind randomised controlled trial, Environment International. - was eerder al een mobiel apparaat ontwikkeld waarmee allerlei soorten elektromagnetisch velden opgewekt kunnen worden en dat gebruikt kan worden voor een dubbelblinde test. Het apparaat is overigens nog best flink, zoals op de foto hiernaast te zien is.
Je kunt het zo instellen dat zowel de testpersoon als degene die het apparaat bedient niet kan zien tijdens de test of er een veld wordt gegenereerd of niet. Ook creëert het apparaat velden die goed lijken op de echte velden: niet alleen de 'gladde' draaggolf wordt nagebootst maar ook de 'ruis' die op deze draaggolf wordt 'geplakt' waarin de feitelijke informatie verstopt zit. Ook zogenaamde dirty electricty kan het apparaat produceren.
Zie Huss et al (2016), Novel Exposure Units for at-Home Personalized Testing of Electromagnetic Sensibility, Bioelectromagnetics voor de details.

Onderzoek Van Moorselaar

Voor het onderzoek met elektrogevoeligen werden in eerste instantie 67 personen benaderd, waarvan er 42 daadwerkelijk meededen. De deelnemers mochten zelf bepalen met wat voor soort straling de test zou worden uitgevoerd. Het merendeel koos voor radiofrequente velden zoals die van een GSM-zender, UMTS-zender, WiFi en DECT-telefoon. Een paar kozen voor laagfrequente velden, zoals die ontstaan bij een hoogspanningslijn of LED-lamp.
Eerst vond er een open test plaats waarbij de proefpersonen wisten of het apparaat aan stond of niet. Als ze dan aangaven dat ze het verschil konden voelen, volgde een dubbelblinde testreeks. Twee deelnemers vielen hierdoor af, zij voelden bij deze open test geen verschil. De 40 overblijvers werden tien keer gedurende 10 minuten al of niet bestraald (met telkens 5 minuten pauze daartussen) en moesten dan aangeven in welke stand ze dachten dat het apparaat stond. Er werd hen verteld dat er minstens één keer echt gestraald zou worden, maar niet hoe vaak in totaal (dat was tussen de 3 en 7 keer).

Als een proefpersoon in minder dan 8 van de 10 tests de juiste stand aan had gegeven hield de test op. In het onderzoek scoorde twee personen in eerste instantie 8 uit 10 en met hen zou volgens het protocol later een tweede sessie van 10 plaatsvinden. Maar één van hen wilde meedoen aan die tweede sessie en scoorde toen 6 uit 10, in totaal 14 uit 20 dus. Niemand in het onderzoek liet zo zien over de uitzonderlijke gevoeligheid voor elektromagnetische velden te beschikken waarvan ze dachten dat ze die hadden. Ze 'gokten' niet beter dan je op basis van toeval mag verwachten.

Het onderzoek was zo opgezet dat één groep meteen na de start werd getest en een andere groep pas twee maanden nadat de eerste groep was geweest. Zo probeerden de onderzoekers te achterhalen of er een effect zou zijn van het deelnemen aan de test (maar een echte controlegroep was er niet). Als iemand geconfronteerd zou worden met het gegeven dat hij onder geblindeerde omstandigheden niet in staat blijkt de straling te voelen, zou je kunnen denken dat hij/zij die overtuiging laat varen en misschien ook minder last zou krijgen van de eventueel ervaren klachten. Nu namen de klachten in de loop van het onderzoek wel iets af en ook de zekerheid over de veronderstelde elektrogevoeligheid, maar of dat aan de deelname aan de test ligt, kun je niet zeggen. Eigenlijk bleek er alleen direct na de test namelijk enige verschil te zien tussen de groepen, bij de feedback na twee en vier maanden bleken beide groepen niet verschillend. De conclusie dat dit soort testen voor een subgroep van elektrogevoeligen van nut kan zijn, lijkt daarom wat aan de optimistische kant.

Kritiek StopUMTS

Bij het Kennisplatform Elektromagnetische velden is ook een bespreking te vinden (daar hebben ze vreemd genoeg over 48 deelnemers) en natuurlijk ook bij StopUMTS. Deze laatste organisatie, die zich opwerpt als belangenbehartiger van mensen die denken last te hebben van elektromagnetische velden, vindt het onderzoek bij monde van voorzitter Leendert Vriens maar niets.
Als belangrijkste reden voert Vriens aan dat het hier alleen maar gaat om elektrogevoeligen die stellen al binnen een paar minuten te kunnen voelen of er sprake is van een elektromagnetisch veld of niet, terwijl dat maar een klein gedeelte van de mensen zou betreffen die claimen last te hebben van blootstelling aan straling. In het onderzoek van Van Moorselaar wordt echter onderzoek aangehaald waaruit blijkt dat deze groep 56 procent beslaat van de totale groep mensen die beweert elektrogevoelig te zijn. Vriens houdt het liever bij zijn eigen ervaring: "We kennen heel veel EHS-ers, maar geen enkele heeft ons ooit een dergelijk knipperlicht reactie gerapporteerd. Mede gezien onze waarschuwingen op StopUMTS en per mail heeft voor zover ons bekend geen van hen aan het onderzoek deelgenomen." Hij maakt zich er ook druk over dat er niet aan onderzoeken wordt gerefereerd, die hij als toonaangevend beschouwt. Het betreft dan echter studies die om diverse redenen niet echt serieus genomen kunnen worden (een aantal zijn wel eens in de commentaren op Kloptdatwel langs gekomen).

Ook vindt Vriens het aantal deelnemers (42) te laag om harde conclusies te trekken. Dat is misschien wel zo voor de stelling dat deelname aan zo'n test mensen kan helpen om van de vervelende gevolgen van de overtuiging dat ze elektrogevoelig zijn af te komen, maar niet voor de dubbelblinde test op elektrogevoeligheid zelf. Het is duidelijk dat geen van de deelnemers in de test de gevoeligheid heeft laten zien waarover ze zelf dachten te beschikken. Volgens mij is het niet zo dat er mensen tussen zaten die zeiden dat ze maar een beetje elektrogevoelig waren, dus dat ze bij veelvuldig testen iets hoger dan de kansverwachting zouden scoren (dat zou op zich ook wel opmerkelijk zou zijn, enigszins vergelijkbaar met de Ganzfeldexperimenten in de parapsychologie).
Vriens heeft nog wel meer te klagen over het onderzoek, zo zou hij er zelf een flink aantal deelnemers uit hebben gelaten vanwege een verkeerde motivatie. Maar dat heeft er mijns inziens allemaal mee te maken dat hij sowieso liever een heel ander soort onderzoek had willen zien. Misschien vreest hij dat dit onderzoek gebruikt zal worden om iedereen die claimt last te hebben van elektromagnetische velden weg te zetten als fantasten en dat de gerapporteerde klachten allemaal te wijten zijn aan nocebo-effecten. Dat er schadelijke effecten optreden als het gevolg van blootstelling aan elektromagnetische velden die beneden de vastgestelde normen blijven, blijft echter uiterst onwaarschijnlijk. Wat het onderzoek van Van Moorselaar wel laat zien is dat je mensen die sterk het idee hebben dat dat in hun geval anders ligt, helaas maar heel lastig op andere gedachten kunt brengen.

Bijna vier jaar gelden schreef ik hier op Kloptdatwel al over een uiterst dubieus onderzoek dat het Oegandese Rode Kruis in samenwerking met het Water Reference Center (WRC) eind 2012 in Oeganda zou hebben uitgevoerd. Malariapatiënten zouden binnen een dag zijn genezen door het toedienen van het kwakzalversmiddel Miracle Mineral Supplement (MMS), wat in feite een gevaarlijk bleekmiddel is. Het Internationale Rode Kruis en dat WRC distantieerden zich van dat onderzoek en de video's die erover naar buiten kwamen, maar wat er zich nu precies in Oeganda afspeelde is nog steeds niet helemaal duidelijk.

Wetenschapsblogger Myles Power verdiepte zich er de laatste paar maanden ook in, maar loopt uiteindelijk net als ik aan tegen de onwil van de betrokkenen om open kaart te spelen. In drie video's legt hij uit wat er volgens hem aan de hand is. Dat komt nagenoeg overeen met mijn conclusies in 2013, wat niet zo vreemd is, want ik had de laatste tijd regelmatig contact met hem over deze kwestie.

Kloptdatwel artikelen uit 2013:

• Grof schandaal: MMS kwakzalvers doen alsof ze malaria kunnen genezen in Oeganda
• Nieuwe video van dubieuze test met MMS tegen malaria in Oeganda

Toevallig zag ik dat afgelopen vrijdag het bedrijf Tendris Solutions failliet ging. Dit bedrijf was oorspronkelijk waarschijnlijk van Ruud Koornstra en Taco Neeb, totdat die laatste in 2015 volledig eigenaar werd. Tendris Solutions was één van de oprichters van het WRC, opgericht om watergerelateerde problemen op te lossen, maar of er nog enige activiteit van WRC heeft plaatsgevonden sinds 2013 is mij niet duidelijk. Beide heren tref je nog wel aan op de 'Who we are'--pagina van het WRC, Koornstra als secretaris van de Board en Neeb als medebestuurder naast Klaas Proesmans, die ik als hoofdverantwoordelijke beschouw van dit schandalige onderzoek.

Van Gools als 'topdokter' bij televisezender Vier

Bijna twee jaar terug beëindigde het Universitair Ziekenhuis van Leuven de samenwerking met oncoloog Stefaan Van Gool, tot dan toe een specialist die gezien werd als een vooraanstaand onderzoeker - specialist op het gebied van immunotherapie bij hersentumoren. Bredere bekendheid kreeg hij via het programma 'Topdokters' op de Vlaamse televisiezender Vier. Waarom Van Gool moest vertrekken bleef lang erg vaag, maar recente berichtgeving in De Standaard maakt duidelijk dat er van alles mis was met het onderzoek van Van Gool, zowel op wetenschappelijk als op ethisch vlak.

Aan de Katholieke Universiteit Leuven (KUL) bleef Van Gool na 2015 echter nog wel verbonden, om zijn lopende onderzoeken af te ronden. De ins en outs van de zaak werden middels een zeer strikte non-disclosure ­overeenkomst binnenskamers gehouden. Een kwalijke zaak, want Van Gool kon zo zijn boeltje oppakken en in Duitsland vrolijk verder gaan met zijn praktijken zonder dat voor kankerpatiënten, die mogelijk in zee zouden willen gaan met Van Gool, bekend werd dat er wel het een en ander op zijn werkwijze aan te merken was.

En dat de tumorvaccins waarmee Van Gool experimenteert enige nut hebben als behandeling, is op dit moment wetenschappelijk gezien uiterst twijfelachtig. Wat zou Van Gool daarover eigenlijk vertellen aan de patiënten, die hij via de Duitse privékliniek behandelt? In een volgend artikel schrijft De Standaard:

De behandelingen in Keulen kosten veel geld – naar verluidt tussen 40.000 en 70.000 euro. Experts uiten nu twijfels of die behandelingen door Van Gool wel legaal en ethisch zijn.

In Duitsland gelden wat soepelere regels voor het toepassen van behandeling waarvan de werkzaamheid nog niet bewezen is, buiten een klinisch onderzoek om. Het moet dan echter gaan om individuele gevallen en met de tientallen patiënten die Van Gool zelf zegt vanuit de Keulse privékliniek te hebben behandeld, lijkt het verdacht veel op klinisch onderzoek, waarvoor geen officiële toestemming is gevraagd. De overeenkomsten met de dubieuze werkwijze van de Amerikaanse kankerkwakzalver Burzynski springen in het oog ...

Van Gool heeft nog niet publiekelijk gereageerd op de commotie, ook de kliniek in Keulen waar hij nu werkt niet. De Artsenkrant stelt overigens dat het onderzoek van De Standaard maar weinig onbekends naar boven heeft gehaald en suggereert dat het vooral gaat om een aanval op prof. Rik Torfs (rector van de KUL), die verband zou houden met de aanstaande rectorverkiezingen.

Van Gool in de belabberde Zembla uitzending over de vermeende gevaren van mobiele telefoniestraling (2012)

Van Gool kwamen we ook al tegen als iemand die meehielp om de angst voor straling afkomstig van mobiele telefoons te verhogen. In de beruchte Zembla-documentaire 'Ziek van je mobieltje' roept hij daar op tot (overdreven) voorzichtigheid uit voorzorg (vanaf 11:00). In zijn eigen praktijk was Van Gool blijkbaar wat minder bezig met het betrachten van de noodzakelijke voorzichtheid en terughoudendheid bij het toepassen van nieuwe therapieën. En nog steeds niet, blijkt uit de berichtgeving vanuit Duitsland.

Lees ook: Schort er iets aan de wetenschap? van Maarten Boudry die deze kwestie in een breder perspectief plaats.

In augustus 2016 schreef journaliste Pauline Bijster in het blad Happinez een blog over de twijfel die ze had om haar vierde kind te laten vaccineren. Ze twijfelde over de werkzaamheid en noodzakelijkheid van bepaalde vaccinaties in het Rijksvaccinatieprogramma omdat ze niet genoeg informatie kreeg van de artsen maar wel veel verontrustende informatie had gevonden op internet. Vreemd, want met een paar extra zoektermen had ze toch de site van het RIVM kunnen vinden zou je zeggen. Heel weldenkend Nederland viel uiteraard over haar heen. Haar slordige denken over vaccinatie werd door zelfbenoemde 'gesel der kwakzalvers' Annabel Nanninga in een komisch stukje aan de kaak gesteld. In het stuk sprak Nanninga ook de Happinez zelf aan op het verspreiden van deze gevaarlijke denkdwalingen. Ook Skepsis Pyramidependel winnaar Arjen Lubach vond de ophef aanleiding om een bijlesje vaccinaties (vanaf 8:20) te geven.

RTL Late Night haakte in op de discussie en zette Pauline aan tafel met kinderarts Jan Peter Rake. Deze kinderarts zei in de uitzending dat als ouders hun kinderen echt willen beschermen dat ze dan voor vaccinaties zouden moeten kiezen. Hij nodigde Pauline uit om eens langs te komen in het ziekenhuis en in de praktijk te zien dat de ziektes waarvoor ingeënt wordt, geen onschuldige ziektes zijn. De kinderarts wilde laten zien dat sommige kinderen tijdens het doormaken van besmetting in plaats van 'een groeimoment', een ernstige complicatie krijgen en dat kinderartsen soms moeten vechten voor het leven van dit soort kinderen.

Begin april was het zover: Pauline Bijster ging op bezoek bij dokter Rake in Groningen. Hij gaf haar uitleg over de noodzaak van vaccinaties en de kudde-immuniteit die nodig is om bijvoorbeeld kinderen met leukemie te beschermen. Hij nam haar ook mee naar de kinder-intensive care in het UMCG. Pauline zag daar met eigen ogen wat de gevolgen van kinkhoest kunnen zijn bij een pasgeboren baby. Als u zelf wilt zien hoe dat eruitziet, kijk dan even hier (waarschuwing: schokkende beelden). Helaas worden de antilichamen van de moeder tegen kinkhoest in de meeste gevallen niet doorgegeven aan de baby. Hierdoor zijn baby's vrijwel onbeschermd tot ze de eerste vaccinatie voor kinkhoest krijgen (rond 6-9 weken). Een mogelijkheid om babies beter tegen kinkhoest te beschermen is het vaccineren van zwangere moeders in het laatste trimester van hun zwangerschap. Hierdoor zijn de baby's beschermd door de antilichamen van de moeder totdat ze zelf gevaccineerd worden. Voor 30 euro is het tegenwoordig mogelijk voor zwangeren om deze vaccinatie via de GGD te ontvangen. In Nederland wordt inmiddels gelukkig gesproken over het actief aanbieden van deze vaccinatie aan zwangere vrouwen in navolging van landen als de Verenigde Staten (sinds 2011), het Verenigd Koninkrijk (sinds 2012), Argentinië (sinds 2012), België (sinds 2013), Ierland (sinds 2013), Israël (sinds 2015), delen van Australië (sinds 2015) en Spanje (sinds 2015).

Na de uitleg van de dokter Rake en het zien van de gevolgen van infectieziektes zoals kinkhoest, is Pauline Bijster om. In een stuk voor oudersvannu schrijft ze 'Voor dit jongetje en zijn ouders wil ik wél mijn kind laten inenten, en hier opschrijven in dit verhaal dat iedereen dat zou moeten doen'. Het siert Pauline dat ze niet vast is blijven houden aan haar mening en actief op zoek gegaan is naar antwoorden op de vragen die ze terecht heeft. Ze heeft zich laten overtuigen van het feit dat artsen echt wel kritisch zijn en dat de gevolgen van niet vaccineren ernstig kunnen zijn. Hieruit blijkt maar eens dat het zin heeft als arts om een eerlijk en oprecht gesprek aan te gaan in de hoop dat de bezorgde ouders met goede informatie te overtuigen zijn. Helaas toont het ook wel weer aan dat alle informatie die het RIVM beschikbaar stelt blijkbaar niet genoeg is en dat persoonlijke ervaringen en vooral angst toch betere middelen zijn om mensen van mening te laten veranderen.

Oh, en Pauline wist met haar stuk zelfs Annabel Nanninga te ontdooien ;-).

Rain International is producent van diverse supplementen. Vooral de producten Soul en Core worden intensief gepromoot met mooie plaatjes en praatjes, meestal door 'Rain partners'. In wezen gaat het om zakjes geperste zaden die allerhande gezondheidsvoordelen zouden hebben. Inmiddels heeft de Reclame Code Commissie echter al in vier uitspraken vastgesteld dat degenen die de Rain-supplementen aanprijzen daarbij te ver gaan en de wet overtreden.

Een zakje Rain Soul (afbeelding: http://rainintl.com/home)

Rain springt in op de populariteit van zaden. In een zakje Rain Soul zitten zwart komijnzaad, zwart frambozenzaad en pitten van de Chardonnay-druif terwijl Rain Core mariadistelzaad, zwart komijnzaad, veenbeszaad en nog een hoop andere ingrediënten bevat, zoals boerenkool, paardenbloem en tarwegras.[1] De zaden worden koud geperst en in een zakje gedaan, waaraan dan nog flink wat water wordt toegevoegd. Smaakstoffen zitten er ook in, waardoor Soul naar granaatappel en passievrucht zou moeten smaken en Core naar pepermunt. Natuurlijk zijn de producten veganistisch, halal, GMO- en glutenvrij. Neem de producten samen, en het effect van beide wordt nog versterkt, aldus de producenten, die trots van 'superkracht' reppen.
Je moet er als consument wel even voor in de buidel tasten, want voor een doosje met 30 zakjes moet je al gauw tussen de 70 en 85 euro neertellen, afhankelijk van de distributeur. Je kunt ook zelf distributeur van Rain-producten worden, 'Rain partner' zoals dat heet. Met zulke constructies is het niet verwonderlijk dat op bepaalde discussiefora al van een piramidespel wordt gerept. De vergelijking met bijvoorbeeld Herbalife dringt zich inderdaad al snel op.

Diëtist Rob van Berkel schreef een tijd terug een kritisch artikel over de supplementen Soul en Core. Daarin betoogt hij gedetailleerd dat sprake is van misleiding. Zijn conclusie is:

"De producten Rain Soul en Rain Core liften mee op het gezonde imago van zaden. Onduidelijk is echter of de producten van Rain dezelfde voedingsstoffen bevatten en dus dezelfde eigenschappen hebben. Doordat de zaden geperst zijn verandert zonder twijfel de voedingswaarde. In ieder geval ontbreken de vetten op de voedingswaardedeclaratie, die (mede) verantwoordelijk worden gehouden voor enkele gunstige effecten. Andere voedingsstoffen zouden worden geconcentreerd, maar analysecijfers daarvan ontbreken. Het komt erop neer dat erg veel onduidelijk is, terwijl Rain en distributeurs doen voorkomen alsof die duidelijkheid er wel is waardoor de consument misleid wordt."

Van Berkel diende vorig jaar ook een klacht in bij de Reclame Code Commissie tegen een partner die Rain-supplementen aanprijst en verkoopt. Die klacht werd op 23 augustus 2016 door de voorzitter van de RCC gegrond verklaard. De adverteerder had diverse medische claims gedaan die o.a. inhielden dat de ingrediënten in de Rain-producten het darmstelsel zouden kalmeren, de lever zouden ontgiften, ontstekingen zouden remmen en pijn zouden verminderen. Daarmee worden de supplementen volgens de voorzitter als geneesmiddelen neergezet en is de Geneesmiddelenwet van toepassing. Nu geen sprake is van een handelsvergunning voor deze 'geneesmiddelen' worden de uitlatingen als verboden geneesmiddelenreclame aangemerkt. Ze zijn in strijd met artikel 84 Geneesmiddelenwet.

Op 11 april 2017 deed de voorzitter van de RCC opnieuw uitspraak over reclame voor Rain-supplementen. In drie afzonderlijke uitspraken - deze, deze en deze - werd wederom strijd met de Geneesmiddelenwet of de Claimsverordening van de Europese Unie geconstateerd. De drie klachten waren afkomstig van iemand die zichzelf omschreef als 'thuis in de orthomoleculaire wereld'. Onder de drie adverteerders maakte vooral een natuurgenezeres-distributeur het wel erg bont. In een onnavolgbaar betoog werden de Rain-producten aangeprezen om de lever te detoxen, dat arme orgaan dat vooral bij Lyme-patiënten "echt een bottle neck" zou zijn. De lever moet dan namelijk strijden tegen de Lyme-bacterie, zware metalen, medicijnen en straling. Maar toen de genezeres energetisch (?) een druppel (van een Rain-product, neem ik aan) op een cel van een Lyme-patiënt deed, bloeide de cel opeens op als een roos. De spininversie van de cel werd teruggedraaid en dat bleek uit een levend bloed analyse. Waarna nog een verhaal volgt over ene dr. Wright uit de USA (verbonden aan Rain overigens), diabetes, kanker, huidaandoeningen, vermoeidheid, migraine etc. Kortom, Rain Soul en Rain Core zijn bijna overal goed voor.

En toch heeft de voorzitter maar enkele regels nodig om ook deze uitlatingen als wettelijk verboden geneesmiddelenreclame af te keuren. Overtreding van het reclameverbod uit de Geneesmiddelenwet kan in theorie wordt bestraft met boetes oplopend tot 450.000 euro, maar erg veel prioriteit voor dit soort zaken lijkt de IGZ niet te hebben. Ook de andere twee klachten waren gegrond. De eerste betrof een nogal onsmakelijke reclame waarin een ex-kankerpatiënt een reeks gezondheidsclaims deed en bovendien beweerde dat dankzij de Rain-supplementen zijn grijzende haar weer zijn oorspronkelijke kleur terugkreeg. De gezondheidsclaims waren in strijd met de Europese Claimsverordening. Een ook de claims op een website gelieerd aan Rain International BV zelf vonden geen genade. Daar werden niet alleen alle gezondheidsclaims in strijd met de genoemde verordening verklaard, maar ook een voedingsclaim ("chlorella is een krachtige bron van...").

Al met al hebben de reclames voor Rain-supplementen dus geen beste score bij de Reclame Code Commissie. Vier klachten, allemaal gegrond. Het is alleen jammer dat de voorzitter na het vaststellen van wetsovertreding niet meer toekomt aan de vraag of de reclames ook misleidend zijn. Bij die vraag rust op Rain en zijn adverterende partners de bewijslast om aan te tonen dat van misleiding geen sprake is. Dat zou zomaar eens een te zware last kunnen zijn. Wie toch aan de zaden wil, kan beter eens beginnen in de lokale supermarkt. Diëtist Van Berkel wijst er terecht op dat een potje zwart komijnzaad daar minder dan een euro kost.

Noot

[1] De exacte samenstelling is een bedrijfsgeheim: "Leuk geprobeerd! De exacte samenstelling is in principe een geheime formule voor producten als Soul en Core. We kunnen het evenmin met je delen als dat jij het bekroonde recept van je grootmoeders chili kan geven."

'Studie: gevaccineerde kinderen heftig ongezonder!' kopt een bericht op de beruchte kwakwebsite Wanttoknow.nl. Eindelijk zou er eens een serieus onderzoek gedaan zijn waarin de gezondheid van gevaccineerde kinderen is vergeleken met die van ongevaccineerde. De studie zou bevestigen wat antivaxxers al jaren roepen: dat autisme en ADHD veel vaker voorkomen bij kinderen die netjes hun prikken krijgen. En er zou nu ook blijken dat ze meer kans lopen op allerlei andere aandoeningen. Er klopt echter geen bal van. De studie waar het om gaat is een puinhoop en is achtereenvolgens door twee journals, die niet bepaald bekend staan om hun gedegen peer review, ingetrokken.

Het gaat om een onderzoek onder 666 kinderen die thuisonderwijs kregen. Dit is niet bepaald een groep die je representatief kunt noemen voor de gehele populatie. Dat blijkt ook wel uit de verdeling van kinderen die wel, niet, of gedeeltelijk aan het vaccinatieprogramma tegen kinderziektes hadden deelgenomen. Maar liefst 39% was helemaal niet gevaccineerd en van de gevaccineerden had minder dan de helft alle prikken uit dat programma gekregen. Daarnaast werd alle data verzameld door de moeders te ondervragen, zowel wat de vaccinatiestatus betreft als het voorkomen van aandoeningen en de ziektegeschiedenis. Weinig objectief dus. Alleen al vanwege de manier waarop deze dataset bijelkaar is gesprokkeld, zou je elk resultaat daaruit beter maar negeren; je kunt er echt niets mee.

Volgens antivaxxers zou het zogenaamd de eerste keer zijn dat er een vergelijking zou zijn gemaakt tussen gevaccineerden en ongevaccineerden, maar dat klopt ook al niet. De journals waar het om gaat, in eerste instantie Frontiers in Public Health en daarna Journal of Translational Science, zijn (online) uitgaves van organisaties die niet bepaald een goede reputatie hebben. De peer review bij Frontiers werd bijvoorbeeld gedaan door een chiropractor en iemand die er nauwelijks ervaring mee had. Frontiers stelde bij de intrekking heel lafjes dat het artikel slechts 'provisional accepted' was.
Als zulke platforms zo'n studie al intrekken, kun je er eigenlijk wel van uitgaan dat het wel heel erg duidelijk om onzinwetenschap gaat. Antivaxxers zien in de intrekking natuurlijk eerder een paniekreactie van BigPharma en alles dat onder hun invloed staat.

Waarom antivaxxers zo blij mee zijn met deze studie is alleen maar te verklaren uit het feit dat de zogenaamde resultaten hun waanideeën lijken te bevestigen. De manier waarop de studie tot stand is gekomen is mijns inziens al genoeg om 'm in de prullenbak te gooien, maar voor wie graag de dirty details induikt, kan ik de volgende blogs aanraden:

• VACCINESWORKBLOG: Why this vaxed v. unvaxed study is not valid: Update: Study retracted AGAIN.
• Retraction Watch: Updated: Vaccine-autism study retracted — again
• Science Based Medicine: Two (now retracted) studies purporting to show that vaccinated children are sicker than unvaccinated children show nothing of the sort (geeft ook links naar de inmiddels ingetrokken artikelen).

Een drama in Italië: de zevenjarige Francesco werd vrijdagmiddag hersendood verklaard in het ziekenhuis van Ancona. Hij overleed aan een dubbele oorontsteking waartegen te laat een adequate behandeling werd gestart. Pas nadat het jongetje na vijf dagen hoge koorts bewusteloos raakte, brachten zijn ouders hem dinsdagnacht naar het ziekenhuis waar helaas niet veel meer voor hem gedaan kon worden: zijn hersenen bleken al te zeer aangetast door de uit de hand gelopen infectie. Dit was waarschijnlijk heel anders gelopen als de ouders niet hadden vertrouwd op de homeopathische arts die Francesco behandelde en hen afraadde om in dit geval de reguliere gezondheidszorg op te zoeken.

Dit nieuws is in het Nederlands te lezen via het AD, maar meer informatie is uiteraard te lezen op de Italiaanse nieuws websites, een verzameling links hieronder.

Het gaat om een homeopathisch arts met de naam Massimiliano Mecozzi, waarbij de familie al een aantal jaren liep. Die zette bij Francesco een homeopathische behandeling in voor de ooronsteking en keek het aldus 15 dagen aan, terwijl het maar niet beter ging met de jongen. Er is ook sprake van een kinderarts van de familie, maar die stelt dat hij in die periode nooit geraadpleegd is door de familie.
Volgens een bericht had Mecozzi had zich een paar jaar geleden uit het artsenregister laten schrijven om zich bij een mystiek-spirituele beweging te voegen die gelooft dat de Apocalyps aanstaande is. In die tijd zou hij klusjes verrichten in een supermarkt. Blijkbaar kon hij zich een paar jaar later weer moeiteloos inschrijven als arts.
De ouders zouden geen verstokte aanhangers van de homeopathie zijn, maar er wel op vertrouwen voor 'onschuldige' aandoeningen. Er is ook sprake van dat zij niet snel naar antibiotica zouden willen grijpen. Intussen is er een onderzoek wegens doodslag ingesteld naar deze homeopaat. Bij een huiszoeking werden zijn computers, telefoons en 'medicijnen' in beslag genomen.

Selectie uit de Italiaanse berichtgeving:

• Leggo: E' MORTO FRANCESCO, IL BIMBO CON L'OTITE CURATA CON L'OMEOPATIA. I GENITORI AUTORIZZANO LA DONAZIONE DEGLI ORGANI. I NONNI: DENUNCIAMO IL MEDICO
• La Stampa: Otite curata con l’omeopatia a Pesaro. Morto il bimbo di 7 anni
• RAI: Otite curata con l’omeopatia: morto il piccolo Francesco. I genitori donano gli organi
• Repubblica: Bimbo morto per l'otite curata con omeopatia: indagati medico e genitori
• Quotidiano: Bimbo morto di otite, l'omeopata medico e facchino. Attratto dall'Apocalisse

Intussen zijn er natuurlijk ook verdedigende reacties vanuit het homeopathische kamp. Meer daarover is te vinden op het weblog van Sylvie Coyaud: Ocasapiens - Indietro tutta. Komt er op neer dat de organisaties van homeopaten stellen dat homeopathie alleen maar bedoeld is als aanvullende behandelwijze. En de eeuwige dooddoener dat het in de reguliere zorg ook wel eens misgaat. Lees bijvoorbeeld ook dit interview met Christian Boiron. Die stelt heel hypocriet dat het bij verantwoorde toepassing van homeopathie allemaal valt en staat met de deskundigheid van de arts, maar intussen wel zijn miljoenen heeft verdiend met de verkoop van onwerkzame suikerbolletjes onder de naam Oscillococcinum die gewoon via de drogisterijen worden verkocht, zonder dat daar een arts aan te pas hoeft te komen.

De Rechtbank Den Haag heeft onlangs een vrouw veroordeeld tot een onvoorwaardelijke gevangenisstraf van 4 jaar en TBS met dwangverpleging. De vrouw had getracht een consultatiebureau-arts te vermoorden. De reden? Ze was ervan overtuigd dat haar zoontje autistisch was geworden na een vaccinatie die door deze arts was gegeven. Het malicieuze fabeltje over de beweerde link tussen vaccinaties en autisme, al vele malen krachtig weerlegd, eiste hier bijna een mensenleven.

Van alle onzin die rondzingt over vaccinaties is de mythe van een verband tussen de toediening van vaccins – met name het BMR-vaccin wordt vaak genoemd – en het ontstaan van autisme toch wel het meest hardnekkig en het meest kwaadaardig. Het meest hardnekkig, omdat het er kennelijk niet toe doet hoe grondig deze mythe inmiddels is weerlegd. Diverse onderzoeken onder opgeteld miljoenen kinderen hebben nooit een verband aangetoond, maar de aanhangers van de theorie accepteren kennelijk alleen onderzoek dat zo’n verband wél aantoont. Het is bovendien het meest kwaadaardige sprookje, want het praat ouders – die immers de beslissing tot vaccinatie hebben genomen – volstrekt onterecht een levenslang schuldgevoel aan als hun kind autistisch blijkt te zijn. En het wijst met de beschuldigende vinger, soms op zeer intimiderende wijze, naar de artsen die de vaccinaties geven. In het beste geval worden die als gehersenspoelde idioten weggezet, in het ergste als misdadigers van het ergste soort die op de loonlijst van Big Pharma staan. Met zo’n klimaat is het vragen om ongelukken.

En die hebben zich nu dus voorgedaan. Niet in het gepolariseerde Amerika, waar we ons de moorden op abortusartsen nog herinneren, of in Pakistan, waar vaccinatieteams onder begeleiding van de politie hun werk moeten doen. Nee, gewoon hier in Nederland, in Zoetermeer om precies te zijn. De nu veroordeelde vrouw bedreigde het slachtoffer al meer dan een jaar omdat zij de arts die haar zoon een inenting gaf verantwoordelijk hield voor diens autisme. Eind augustus 2016 wist ze het beveiligde consultatiebureau waar de arts werkte binnen te dringen en het slachtoffer tweemaal met een stiletto te steken of te snijden. De arts raakte gewond aan haar slaap en wang, en is tot op de dag van vandaag nog niet aan het werk, waarbij het de vraag is of zij ooit nog haar beroep zal kunnen uitoefenen. De dader kon gelukkig snel worden overmeesterd door collega’s en is nu dus veroordeeld wegens poging tot moord en tevens voor bedreiging.

Voor het bewezen verklaren van een poging tot moord is nodig dat de dader ‘met voorbedachten rade’ een ander van het leven probeerde te beroven. Die voorbedachte raad kon hier tamelijk gemakkelijk worden aangetoond. Er waren diverse getuigen met wie de vrouw haar voornemens had gedeeld, op haar iPad was gezocht op termen als “taakstraf moord” en er kwamen WhatsApp-berichten boven tafel met weinig verheffende teksten als “Heb gezegd die kanker hindoestaans vrouw kan maar beter niet meer in zoetermeer werken want als ik haar vind is ze van mij”. De Haagse rechtbank zal wel eens moeilijker zaken behandeld hebben. Spijt heeft de veroordeelde vrouw blijkens het rechtbankvonnis niet: het slachtoffer zou haar verdiende loon hebben gekregen.

De vraag wie nu verantwoordelijk is voor dit drama is eigenlijk tweeledig. Strafrechtelijk bezien is de zaak eenvoudig: alleen de dader is verantwoordelijk. In dit geval gaat het om een vrouw met duidelijke psychiatrische problematiek. De geraadpleegde deskundigen – een psychiater en twee psychologen – constateren bij haar een borderline persoonlijkheidsstoornis, een chronische aanpassingsstoornis en zwakbegaafdheid. De vrouw is dan ook verminderd toerekeningsvatbaar. De kans op recidive is groot en een intensieve behandeling noodzakelijk.

De vraag naar de morele verantwoordelijkheid is veel lastiger. Een zwakbegaafde moeder verzint niet zelf dat er een verband zou zijn tussen vaccinaties en autisme, die wordt met die gedachte vergiftigd door anderen. Het minste wat we kunnen concluderen is dat het bepaald niet helpt dat er nog altijd vele tientallen – ook Nederlandstalige – websites zijn waarop dit gevaarlijke antivaccinatiefabeltje wordt verkondigd. Het helpt evenmin dat zogenaamde CEASE-therapeuten het fabeltje niet alleen in stand houden, maar het zelfs uitbuiten en veel geld verdienen aan het geven van valse hoop op ‘genezing’ aan wanhopige ouders, dit ondanks het feit dat de Reclame Code Commissie deze therapeuten meerdere malen op de vingers heeft getikt vanwege hun misleidende claims.
Ook het feit dat beroemdheden en andere invloedrijke figuren de ex-arts Andrew Wakefield, aartsvader van de autismemythe en uit zijn beroep gezet wegens wetenschapsfraude, een steuntje in de rug geven bij het vertonen van zijn propagandafilm Vaxxed, is weinig behulpzaam. Daarbij maakt het weinig uit of het gaat om acteurs of politici. En ook nepnieuws over prutstudies in dubieuze tijdschriften, waar het vooral om geld lijkt te draaien, helpen ons niet veel verder. Dat zulke studies meestal weer worden ingetrokken moge zo zijn, maar het is de publicatie die online blijft hangen, veel meer dan het daarna weer door de versnipperaar halen van het ‘onderzoek’ in kwestie.

Wat wel zou helpen, is als de media die over een zaak als de moordpoging op de Zoetermeerse arts berichten, klip en klaar zouden melden dat het verband tussen vaccinaties en autisme nooit bewezen is en op basis van uitvoerig onderzoek naar het rijk der fabelen kan worden verwezen. Als we echter kijken naar de berichtgeving in deze zaak – NOS, Telegraaf, AD – dan moeten we constateren dat zulke volstrekt feitelijk informatie niet met de lezers gedeeld wordt. Volstaan wordt met de vermelding dat de moeder de arts verantwoordelijk hield voor het feit dat haar zoontje autistisch was geworden na de vaccinatie, of woorden van gelijke strekking. Het zou erg fijn zijn als media hier de verantwoordelijkheid zouden voelen lezers correct en volledig te informeren. Bij complottheorieën als Pizzagate kan dat gewoon - NOS, Telegraaf, AD -, dus waarom het bij antivaccinatiefabeltjes niet gebeurt, is mij een raadsel.

Op 16 maart 2017 was de online première van What the Health van Kip Andersen, een Amerikaanse veganisme-activist die eerder met de documentaire Cowspiracy (2014) over de impact van vee-industrie op het milieu veel bekijks trok. Gezien het succes van de eerdere film, die ook onder de groeiende groep Nederlandse veganisten - in 2016 geschat op hooguit 70.000 mensen - erg populair was, werd reikhalzend uitgekeken naar het vervolg, dat gaat over de gezondheidsrisico's van het consumeren van vlees en zuivel. Omdat hier op KloptDatWel nog niet veel geschreven is over veganisme zelf, zal ik eerst een inleiding geven met verwijzing naar verdere literatuur, alvorens What the Health onder de skeptische loep te nemen.

Veganisme: goede en slechte argumenten
Op zich is veganisme een heel goed idee. Er zijn drie belangrijke redenen (wat mij betreft in deze volgorde) om zo plantaardig mogelijk te eten en te leven:
1. Het is veel beter voor het welzijn van dieren, die niet uitgebuit en gedood hoeven te worden voor ons dagelijks voedsel en bijv. onze kleding. (Om deze dier-ethische reden is de veganismebeweging oorspronkelijk ontstaan);
2. Het reduceert behoorlijk de uitstoot van broeikasgassen en is daarmee onderdeel van een oplossing voor onze grote klimaatproblemen;
3. Mits correct toegepast, kan het enigszins voordelig voor je gezondheid zijn.

Voorbeschouwing: het belooft weinig goeds
Dat Kip Anderson veganisme wil promoten door documentaires te maken, vind ik op zich een goede zaak, zoals wel mag blijken uit mijn inleiding. Maar de wijze waarop is discutabel, zoals ook al bleek uit de recensies op Cowspiracy. Maar die kan doorgaan als een verder best informatieve film over een reëel probleem (klimaatverandering), met een plausibele deeloplossing (veganisme). Een veganistische vriendin vertelde me een paar dagen geleden dat ze het vervolg What the Health ook had gezien, maar ze vond hem erg dubieus, was benieuwd naar mijn mening en verzocht me daarom om hem ook te kijken. Eén punt dat ze alvast maakte is dat de docu over de Amerikaanse situatie gaat en niet goed toepasbaar is op Nederland, waar veel minder vlees wordt gegeten en de voedselsector veel beter gereguleerd. Toevallig gingen enkele vegans in mijn buurt hem samen kijken, dus deed ik daaraan mee.

De aankondiging op de beruchte complotdenkerssite newsmonkey.be en de trailer beloofden weinig goeds. De stelling van What the Health is drieledig; simpel gezegd (A) dat vlees en andere dierlijke producten heel schadelijk zijn voor je gezondheid, maar de vee-industrie heeft commerciële belangen en verdoezelt die feiten. Hier zit wat in, maar de schade valt te overzien; hoge consumptie van rood en bewerkt vlees verhogen bijv. kans op sommige kankers met 15%, bleek onlangs uit onderzoek van de Gezondheidsraad. Maar met wit vlees is niet zo veel aan de hand en als je matig eet, dan loop je weinig risico. Veganisme gaat toch hoofdzakelijk over dierenwelzijn en het klimaat, gezondheid is (althans wat mij betreft) niet zo'n groot argument. En natuurlijk willen de vlees- en zuivelindustrie graag hun klanten behouden en hebben daarom geen belang bij wijzen op gezondheidsrisico's. Da's logisch. Doet de olie-industrie ook. Elke industrie eigenlijk wel.
Maar na dat punt gaat het betoog verder (B) dat artsen en wetenschappers ook wel weten dat dierlijke producten ongezond zijn, maar - verrassing -  Zij Willen Niet Dat Jij Dat Weet. Want dan kunnen ze je medicijnen blijven verkopen (die je als veganist niet nodig zou hebben) en geld aan je verdienen. Good old Big Pharma.
En dan zou (C) de overheid ook nog onder één hoedje spelen met de vee-industrie en de zorg. Welk belang de overheid daarbij zou hebben, is me nog niet meteen duidelijk. Ik kan het in ieder geval voor Nederland weerleggen omdat het Voedingscentrum en de Gezondheidheidsraad (die voor de overheid werken) regelmatig rapporten en items publiceren waarin staat dat we o.a. minder vlees zouden moeten gaan eten dan we nu gemiddeld doen. Complot C omvat alvast niet de gehele overheid.

Inhoud: leugens om bestwil, of gewoon belabberd onderzoek?
What the Health was zo mogelijk nog erger dan ik me had voorgesteld. Het is vegan propaganda, en niet op een positieve, science-based manier, maar met super veel bangmakerij, complottheorieën en pseudowetenschap. Bijna iedere kwaal komt doordat je vlees of andere dierlijke producten eet. En de gehele vee-industrie, de gezondheidszorg en farmaceutische industrie, en de overheid die reclames goedkeurt, vormen één groot complot om geld te verdienen aan onwetende burgers, ten koste van de volksgezondheid. De enige manier om je te onttrekken aan de macht van de bio-industrie, de farmaceutische industrie en de overheid en je gezondheid in eigen hand te nemen, is om nu meteen veganist te worden. Tenminste, als we Andersen moeten geloven.

Andersen presenteert zich graag als onderzoeksjournalist, iemand die geheimen en doofpotten onthult en machthebbers ontmaskert. Het verhaal begint met alarmerende nieuwsberichten dat vlees eten heel slecht is voor je gezondheid omdat het onder andere zou leiden tot obesitas, diabetes en kanker (zie het Skepter-artikel over rood vlees en darmkanker voor nuance van deze sensationele berichtgeving). Hij begint zijn speurwerk met enkele onbevredigende telefoongesprekken en interviews met enerzijds veeteeltbedrijven en verkopers van dierlijke producten zoals Tyson Foods Inc. (die beweren dat hun vlees geen gezondheidsrisico's heeft) en anderzijds medische onderzoeksorganisaties zoals de American Cancer Society (die op hun websites vlees aanbevelen als onderdeel van een gezond dieet), waarin hij nogal leidende vragen stelt en waarin duidelijk ook ingrijpend geknipt is op een manier die zijn wantrouwen steeds bevestigt. Het grote complot dat Andersen vervolgens meent te ontwaren, is uiteindelijk het product van wat googelen (waarbij hij verder geen betrouwbare informatie levert, alleen een zelfgemaakt visueel overzicht van zijn bevindingen): al die medische onderzoeksorganisaties worden gesponsord door die bedrijven!
Op het eerste gezicht lijkt dat ook te kloppen; Tyson en Pfizer (een farmaceutische fabrikant) sponsoren de ACS. Maar hoe groot is hun aandeel nou werkelijk? Nemen we het Nederlandse KWF Kankerbestrijding ter vergelijking, dan zien we dat zij ook geld aannemen van bedrijven, bijna 3,5 miljoen euro, maar dat is slechts 2,5 procent van de totale inkomsten van 140 miljoen euro, die voor 63 procent bestaan uit donaties, giften en nalatenschappen. Hoe dat bij de ACS zit, heb ik helaas niet kunnen vinden. Hoe dan ook, dit hoeft nog niet te verklaren waarom vlees en andere dierlijke producten op hun website vermeld staan als 'gezond', zeker zo lang er geen duidelijk wetenschappelijk bewijs is dat vlees eten ontzettend slecht is voor je gezondheid, zelfs als het met mate worden gedaan. Er staat ook geen verwijzing naar specifieke producten van hun eigen sponsors, dus dat bijvoorbeeld Tyson reclame zou maken voor haar producten op de ACS-website is nogal vergezocht (maar als ik hierover naïef ben, word ik graag gecorrigeerd).

Al is het niet mijn vakgebied en kon ik mede door de hoge informatiedichtheid niet zomaar alles factchecken (als ik het thuis alleen zou kijken, zou ik regelmatig pauzeren om dingen op te zoeken, maar dat doe je niet in gezelschap), werd duidelijk dat een groot deel van de informatie vals of op z'n minst misleidend is. Je kunt niet zonder enige bronvermelding of onderbouwing zeggen: 'Ik heb ergens gelezen dat één omelet even schadelijk is als 5 sigaretten', dat visueel laten zien en dan weer door naar de volgende dubieuze claim. Nuance komt niet voor in het vocabulaire van de makers, van het scheermes van Hanlon hebben ze nog nooit gehoord en aannemen dat de grote boze wereld het slecht met je voorheeft is schering en inslag. Veel stukken hebben losse eindjes, waarvan ik verwachtte dat er meer context of onderbouwing kwam, maar die bleef tot mijn grote frustratie regelmatig uit. En passant werd angst voor GMO's nog aangewakkerd door deze te verwarren met glyfosaat (Monsanto werd nog net niet genoemd als de grote boeman achter dit alles).

Vanaf halverwege de film en vooral aan het einde wordt veganisme neergezet als panacee tegen zowat iedere kwaal. Herhaaldelijk wordt er aan het einde ingestampt dat je, zodra je twee weken veganist bent, zo gezond bent dat je bijna al je medicijnen niet meer nodig zult hebben. Andersen hanteert hiervoor graag anekdotische verhalen van individuen die heel erg ziek zouden zijn vanwege de consumptie van te veel dierlijke producten. Deze worden eerst op suggestieve wijze gepresenteerd in de eerste helft van de film, om helemaal aan het eind terug te keren en de lof over veganisme te trompetteren. Deze anekdotes lijken ernstig te zijn gemanipuleerd, vooral visueel, als ze überhaupt al echt zijn.

• Zo heeft één vrouw astma, een complexe ziekte waarvan de precieze oorzaken nog niet bekend zijn, maar voedsel speelt volgens onderzoek geen prominente rol, al wil Andersen ons dat met alle geweld doen geloven. Ze wordt eerst zonder make-up met saaie kleren en een zware ademhaling gepresenteerd, en moet bovendien heel veel verschillende en bovendien dure medicijnen slikken om met haar aandoening te dealen. Na slechts twee weken plantaardig te eten zou ze helemaal nergens meer last van hebben en van al haar medicatie af zijn. Wat een medetoeschouwer opviel was dat ze deze keer geëmotioneerd, met make-up en fleurige kleding werd gepresenteerd;
• Een andere vrouw, 61 jaar, die werd gepresenteerd als bewijs dat melk niet goed is voor je botten, kroop eerst in haar grijze jas door haar grauwe huis met een rollator, maar opmerkelijk genoeg noemde ze tijdens het interview geen enkele keer het woord 'melk' of iets anders, ze somde slechts een rijtje klachten op waar ze mee kampte. Ook zij wordt na twee weken vegan diëten geïnterviewd, deze keer ook met kleurrijke kleding, buiten in het zomerse zonnetje lopend zonder rollator op een met groene bomen geflankeerde stoep;
• Een oude man met zwaar Amerikaans accent werd ook geïntroduceerd als een erg ziek iemand (volgens mij met diabetes) die, tot zijn grote verzuchting, een heleboel verschillende medicijnen moest innemen. De setting, een grauw, bruin-grijs interieur, stond wederom in schril contrast met de scène vóór zijn zonovergoten huis met groene bomen, waarin hij trots verkondigde dat hij al na twee weken zijn medicatie had kunnen halveren en binnenkort misschien wel helemaal kon stoppen. Voorts meldde hij nog extra verbeteringen in zijn gezondheid, inclusief het feit dat hij... opa was geworden. Ja ja, wat je al niet bereikt in twee weken plantaardig eten! Thuis moesten we hardop lachen toen dit als een serieus bewijs werd aangedragen waarom je veganist zou moeten worden.

3 positieve punten aan de film die ik niet onvermeld wil laten:
– Terechte kritiek op biologische landbouw (slechter voor milieu, even slecht voor je gezondheid en niet veel beter voor dierenwelzijn);
– Terechte kritiek op het paleo-dieet;
– Er wordt (kort) benadrukt dat je als veganist echt vitamine B12-supplementen nodig hebt.

Conclusie
Ik vermoed dat de maker 'veganist voor de dieren' is, maar het geoorloofd vindt om alle middelen in het werk te stellen, inclusief misleiding en leugens om bestwil, om maar zo veel mogelijk mensen te overtuigen van veganisme. Ik vind dat immoreel, vooral omdat er zeer slechte medische en voedingsinformatie wordt verspreid en nodeloos wantrouwen/complotdenken aanmoedigt tegen tal van instanties.
Ook hierbij geldt: geloof niet alles wat in je straatje past. Je doel kan goed zijn, maar je methode verkeerd. Wellicht hebben de dieren en het milieu er baat bij dat mensen, die emotioneel met beloning en straf zijn beïnvloed, na het kijken ervan veganist willen worden. Maar de opzet was om mensen gezonder te maken en dat zal slecht gaan met dergelijke pseudowetenschappelijke informatie. Als dierenwelzijn (en milieu) Andersens eigenlijke doel is, dan bedriegt hij bovendien zijn kijkers met 'leugens om bestwil'; de eerlijkheid zou hem gebieden open kaart te spelen over zijn ware intenties. What the Health is een docu die, naar ik vermoed, uiteindelijk de menselijke gezondheid meer schaadt dan baat.

Misleidende memes Op de website bij de film staan een flink aantal 'memes' waarin wetenschappelijke resultaten van studies (met bronvermelding) worden gepresenteerd met gezondheidsclaims die - niet toevallig natuurlijk -  gunstig uit vallen voor een veganistisch dieet. Maar wie de studies er bij pakt, zal opvallen dat zelfs de resultaten van die studies nogal gekleurd worden weergegeven. Een voorbeeldje:Wie de moeite neemt deze studie er op na te slaan, leest echter de volgende conclusie: Overall, we conclude that a greater intake of total protein intake is associated with a higher type 2 diabetes incidence in European populations, but the effect of protein intake is small and known type 2 diabetes risk factors are also important. Our results show that protein of animal origin is largely responsible for the association—not plant protein. The association is confirmed in women, not in men, and is strongest in obese women. The association cannot be explained by a single food source. In view of the rapidly increasing prevalence of type 2 diabetes, limiting iso-energetic diets high in dietary proteins, particularly from animal sources, should be considered. Die 22 procent uit de afbeelding komt uit dit stukje, eerder in het artikel: The HRs with increasing intake of protein over the quintiles show a linear dose-response relation. The association between total protein intake and type 2 diabetes appears to be largely explained by animal protein, with a 22% higher type 2 diabetes incidence when comparing highest versus lowest quintile and 5% higher incidence per 10-g increment of animal protein intake. Het gaat telkens om relatieve risico's en de belangrijkste aanwijzing is dat de totale proteïne-inname een rol speelt, waar die vandaan komt, lijkt toch minder van belang. De stijging van het risico lijkt vooral te op te treden vanaf een toch al erg hoge proteïne-inname. Deze studie laat ook grote verschillen per land, sekse en 'BMI-klasse' zien. De onzekerheden zijn groot en wie die negeert, zou op basis van ditzelfde onderzoek ook een meme kunnen maken waarin de Nederlandse man aangeraden wordt meer dierlijke proteïnen te nemen en minder plantaardige (HR's respectievelijk 0,88 en 1,36 per 10 gram). Gezond eten komt toch altijd weer neer op wat Luc Bonneux in vijf woorden samenvatte: "eet gevarieerd, word geen vetzak. De rest is kabaal voor de boekjes." [Pepijn van Erp]

Er is de nodige commotie ontstaan over een uitspraak van het Hof van Justitie van de Europese Unie over een mogelijk verband tussen het vaccin tegen Hepatitis B van Sanofi Pasteur en het optreden van multiple sclerose (MS) bij gevaccineerden. Een kop als "EU court: Vaccines can be blamed for illnesses without proof" is echter nogal misleidend, want in die bewoordingen heeft het Hof in kwestie het niet gezegd. Laten we aan de hand van een Q&A proberen vast te stellen waar het in deze zaak om draait, wat het Hof dan wel heeft gezegd en wat de eventuele gevolgen van de uitspraak zijn.

Hof van Justitie van de Europese Unie (Luxemburg)

Wat is de casus?

Het gaat in deze zaak om een zekere J.W., een Fransman. Hij ontving in 1998 en 1999 drie vaccinaties tegen Hepatitis B met het vaccin van Sanofi Pasteur. De laatste inenting vond plaats op 8 juli 1999 en vanaf augustus van dat jaar ontwikkelde J.W. klachten. In november 2000 werd vervolgens de diagnose MS bij hem gesteld. J.W. overleed in 2011. Drie familieleden spanden een rechtszaak tegen de producent van het vaccin aan. Ze houden Sanofi Pasteur verantwoordelijk voor J.W.'s ziekte. Het vaccin zou de MS hebben veroorzaakt.

Een causaal verband tussen vaccinatie en MS, hoe zit dat?

De theorie dat er een verband zou zijn tussen het Hepatitis B-vaccin en MS komt uit Frankrijk. In een LCI-richtlijn van het RIVM uit 2013 wordt echter, onder verwijzing naar de relevante literatuur, opgemerkt dat "een causale associatie onwaarschijnlijk lijkt". Het Lareb trekt eenzelfde conclusie. Toevallig verscheen ongeveer ten tijde van de uitspraak van het Hof een artikel in het Journal of Neurology waarin twee Deense onderzoekers zich over de kwestie bogen.[1] Hun conclusie was duidelijk: "The study found no change in risk of developing multiple sclerosis (MS) after vaccination against hepatitis B virus". Ook bij een reeks andere vaccinaties vonden ze trouwens geen verband.

Voor hun systematische evaluatie vonden de onderzoekers uiteindelijk vijftien studies over een mogelijke link. Twaalf daarvan vonden überhaupt geen verband. Eén studie vond wel een verband, maar alleen in een subgroep en niet in het algemeen. De twee overige studies die kennelijk een verband vonden worden niet besproken, maar een ervan is uitgevoerd door vader en zoon Geier. Vader is een arts die niet meer mag praktiseren omdat zijn medische vergunning is ingetrokken. Zijn publicaties zijn als prutswerk aangemerkt en zijn expertise wordt sterk in twijfel getrokken. Zoon - een bachelor in de biologie - is al niet veel beter. Beiden zijn bijzonder bevooroordeeld en kunnen tot het antivaccinatiekamp gerekend worden. Kortom, gelet op de beschikbare onderzoeken is een causaal verband inderdaad heel onwaarschijnlijk. Men zie ook deze bijdrage van Orac, met o.a. een verwijzing naar standpunten van de WHO en de Amerikaanse CDC.

Hoe ging het met die rechtszaak tegen de producent?

De familieleden wonnen de zaak in eerste aanleg, maar het vonnis van de lagere rechter werd vervolgens vernietigd door een appelrechter. Daarop gingen de familieleden in cassatie bij het Cour de cassation (wat in Nederland de Hoge Raad zou zijn). Dat bepaalde dat de zaak over moest. Een andere appelrechter wees de vordering daarop af. Deze uitspraak is zeer relevant. De rechter voerde namelijk vier argumenten aan om aansprakelijkheid af te wijzen. Ik vat die als volgt samen:

1. Er is geen wetenschappelijke consensus over het bestaan van een causaal verband en volgens alle nationale en internationale gezondheidsinstanties bestaat dit verband niet;
2. Uit talrijke studies naar MS blijkt dat de oorzaken van deze ziekte onbekend zijn;
3. Volgens een recente studie blijkt dat op het moment dat de eerste symptomen van MS zich voordoen "het fysiopathologische proces waarschijnlijk meerdere maanden of zelfs meerdere jaren voordien is begonnen". Het feit dat symptomen optreden kort na vaccinatie, op zichzelf al een weinig indrukwekkend argument en zeer vatbaar voor selectieve herinneringen, wordt daarmee nog zwakker;
4. Dat MS niet voorkomt in de familie van J.W. is ook niet doorslaggevend, want dat is in de families van 92-95% van de MS-patiënten ook niet het geval. Anders gezegd, bij MS speelt erfelijkheid maar een beperkte rol (aldus ook bijvoorbeeld het UMCG en het Nationaal MS Fonds in Nederland).

Maar hoe komt de zaak dan bij het Hof van Justitie van de EU? En wat is dat eigenlijk voor Hof?

De familieleden gingen opnieuw in cassatie bij het Cour de cassation. Dat besloot zogenaamde prejudiciële vragen te stellen aan het Hof van Justitie van de Europese Unie te Luxemburg. In de zaak gaat het namelijk om zowel Frans recht als EU-recht. Al in 1985 werd een Europese richtlijn over de aansprakelijkheid voor producten met gebreken vastgesteld. Zo'n richtlijn beoogt de juridische situatie in alle lidstaten met betrekking tot het onderwerp van de richtlijn min of meer gelijk te trekken.[2] Het is niet de bedoeling dat lidstaten nationale regels vaststellen die met de richtlijn in strijd zijn. Nationale rechters kunnen de vraag of dat laatste het geval is aan het Hof van Justitie voorleggen. Dat geeft dan antwoord op de vraag, maar geeft geen beslissing in de concrete zaak. Het geeft alleen uitleg, die de nationale rechter vervolgens zelf moet gaan toepassen.

Welke vraag had het Cour de cassation dan?

De vraag had betrekking op het bewijsrecht. De genoemde richtlijn zegt in artikel 4 dat degene die beweert schade te hebben geleden door een gebrekkig product de schade, het gebrek en het oorzakelijk verband moet bewijzen.[3] Oftewel, wie eist bewijst. Soms kunnen er echter redenen zijn om de bewijslast in een concrete zaak wat anders te verdelen. Het Cour de cassation hanteerde zelf al enige tijd de bewijsregel dat het bewijs dat een vaccin gebrekkig is en de oorzaak is van bepaalde schade "kan voortvloeien uit ernstige, precieze en met elkaar overeenstemmende vermoedens". De Franse rechter wil nu van het Hof van Justitie weten of hij die bewijsregel over ernstige, precieze en met elkaar overeenstemmende vermoedens ook mag toepassen als medisch onderzoek geen verband tussen vaccinatie en het optreden van een bepaalde ziekte heeft vastgesteld. Of komt dat in strijd met artikel 4 van de genoemde richtlijn, dat immers zegt dat de eiser moet bewijzen?

Wat antwoordde het Hof van Justitie?

Dat vond het allereerst om onduidelijke redenen nodig om de vraag wat te herformuleren. Het maakte ervan of de bewijsregel ook mocht  "ook al wordt het bestaan van een verband tussen de toediening van het vaccin in kwestie en het optreden van die ziekte door medisch onderzoek bevestigd noch ontkend". Die herformulering is raar, omdat de medische wereld nu juist stelt dat het verband tussen de Hepatitis B-vaccinatie en MS onwaarschijnlijk is. Het bestaan van een verband wordt dus wel degelijk ontkend, en sinds de hierboven genoemde Deense publicatie uit juni 2017 is dat al helemaal het geval. Het Hof doet net alsof het wetenschappelijk nog alle kanten op kan gaan.

Dan het antwoord op de vraag. Het Hof vindt het onredelijk als een bewijsregeling inhoudt dat het bewijs van een causaal verband alleen dan geleverd kan worden geacht als er onomstotelijk medisch bewijs voor dat verband op tafel ligt. Dat zou volgens het Hof niet in overeenstemming zijn met artikel 4 van de genoemde richtlijn, want een te zware bewijslast voor de eiser inhouden. De eiser moet ook op andere gronden aannemelijk kunnen maken dat er een causaal verband is. De gedachte zal zijn dat een juridische procedure nu eenmaal wat anders is dan een wetenschappelijke discussie. De Franse bewijsregeling dat het verband ook aannemelijk kan worden geacht als de gegevens waarop de eiser zich beroept ernstige, precieze en met elkaar overeenstemmende aanwijzingen vormen voor causaliteit kan volgens het Hof wel door de beugel, ook al wordt het bestaan van een verband tussen de toediening van het vaccin in kwestie en het optreden van die ziekte door medisch onderzoek bevestigd noch ontkend (wederom de woorden van het Hof).

Is de ophef over de uitspraak terecht?

Allereerst is het van belang nogmaals te benadrukken dat het Hof geen beslissing in deze zaak heeft gegeven. Het heeft alleen het toepasselijke recht uitgelegd. Het Cour de cassation moet de zaak nu zelf verder beslissen aan de hand van deze uitleg. Hoewel het Hof dat enerzijds nog eens benadrukt, geeft het anderzijds nog wel een overweging mee die mijns inziens de plank volledig misslaat:

In casu lijken gegevens als die welke in het kader van het hoofdgeding zijn aangevoerd en die betrekking hebben op zowel het korte tijdsverloop tussen de toediening van een vaccin en het optreden van een ziekte als het ontbreken van persoonlijke en familiale medische antecedenten in verband met deze ziekte, alsmede het grote aantal geïnventariseerde gevallen waarin die ziekte na dergelijke vaccinaties optrad, a priori aanwijzingen te vormen die – in onderlinge samenhang bezien – een nationale rechter ertoe zouden kunnen brengen in voorkomend geval te oordelen dat een gelaedeerde aan de krachtens artikel 4 van richtlijn 85/374 op hem rustende bewijslast heeft voldaan. Dit zou met name het geval kunnen zijn indien de rechter op grond van die aanwijzingen oordeelt dat de toediening van het vaccin de meest aannemelijke verklaring is voor het optreden van de ziekte

Hoewel het allemaal heel voorzichtig klinkt - "lijken", "aanwijzingen", "ertoe zouden kunnen brengen", "in voorkomend geval" - moeten de rechters deze zinnen met oogkleppen op opgeschreven hebben. De Franse appelrechter had immers juist geoordeeld dat het korte tijdsverloop weinig zei, aangezien het aannemelijk was dat het proces van MS al maanden of jaren voor het optreden van symptomen was begonnen. De "persoonlijke en familiale medische antecedenten" werden evenmin relevant geacht, gelet op de beperkte rol die erfelijkheid bij MS speelt. Dat de patiënt voor de vaccinatie heel gezond was, zegt net zo weinig als het argument dat een 14 maanden oud kind vóór de BMR-vaccinatie helemaal niet autistisch was. De appelrechter had dan ook - mijns inziens terecht - beslist dat de argumenten van de familieleden "samen noch afzonderlijk ernstige, precieze en met elkaar overeenstemmende vermoedens konden vormen waaruit kon worden besloten dat er een oorzakelijk verband bestaat tussen de vaccinatie en ziekte in kwestie". Het Hof lijkt dat nu tegen te spreken, hoewel dat helemaal zijn taak niet is.

Het Hof spreekt ook nog van "het grote aantal geïnventariseerde gevallen waarin die ziekte na dergelijke vaccinaties optrad". Dat is een raadselachtige opmerking en het is onduidelijk waar het Hof hier naar verwijst. Elders in de uitspraak is nergens sprake van een groot aantal geïnventariseerde gevallen, en voor zover het Hof doelt op andere rechtszaken die in Frankrijk kennelijk gevoerd worden of zijn, is het niet duidelijk hoeveel dat er dan precies zijn. Het Hof lijkt hier een soort gelegenheidkonijn uit de hoge hoed te toveren.

Gelet op de hierboven geciteerde overweging vind ik veel van de ophef over de uitspraak zeker terecht, ook al zijn sommige koppen van nieuwsberichten ongelukkig gekozen. Het is te hopen dat het Franse Cour de cassation oordeelt dat de appelrechter terecht heeft aangenomen dat er geen ernstige, precieze en met elkaar overeenstemmende vermoedens van een causaal verband zijn. Dat het Hof, hoewel het daar ook naar eigen zeggen formeel niet over gaat, suggereert dat het causaal verband in deze zaak wél aangetoond is, is mijns inziens de grootste blunder van de dames en heren in Luxemburg.

[1] Mailand MT, Frederiksen JL, Vaccines and multiple sclerosis: a systematic review, J Neurol. 2017 Jun;264(6):1035-1050.
[2] In Nederland is de richtlijn geïmplementeerd in het Burgerlijk Wetboek. Men zie de artikelen 6:185 e.v.
[3] Zie voor Nederland artikel 6:188 BW.

John Oliver maakt gehakt van antivaxxers, 'pro safe vaxxers', dr Andrew Wakefield en een groot deel van de antivaccinatie-mythes die ze verspreiden.

Dat veel frisdrank drinken niet zo'n geweldig idee is als je je gewicht binnen de perken wil houden, is wel bekend, er zit meestal nogal wat suiker in. Zelfs light frisdranken zijn verdacht, want je lichaam zou bij het zien van het drankje een suikerboost verwachten, maar omdat die dan uitblijft, ga je meer andere zaken nuttigen. Maar nu zou ook het koolzuur in frisdranken al misse boel zijn. Tenminste, als we af mogen gaan op onderzoek van de Birzait Universiteit in Palestina.

Het gaat allemaal om dit artikel in Obesity Research & Clinical Practice (Elsevier): Carbon dioxide in carbonated beverages induces ghrelin release and increased food consumption in male rats: Implications on the onset of obesity van Dureen Samandar Eweis, Fida Abed en Johnny Stiban.

Wat hield het onderzoek samengevat in? Vier groepen ratten kregen verschillende dranken voorgeschoteld: kraanwater, frisdrank met prik, light frisdrank met prik, of frisdrank (met suiker) waar de prik was uitgehaald. Eten mochten de proefdieren naar believen. Resultaat na 110 dagen: de beestjes die drank met bubbels hadden gekregen wogen gemiddeld 450 gram en in de groepen op kraanwater of ontprikte frisdrank wogen ze gemiddeld 380 gram. Eh? Ja, zo lijkt het er opeens op dat koolzuur de grote boosdoener is qua dikmaken en niet de suiker. Verrassend.

In mei dit jaar ging het nieuwtje rond in de Engelstalige media met het soort koppen dat we daarbij kunnen verwachten: Fizzy water could cause obesity by encouraging you to eat more, EAU DEAR Fizzy water could make you FAT, reveal scientists…and you could be better off drinking ‘flat’ sugary drinks, Fizzy water could be making you fat – here's how.
De Volkskrant liet internist-endocrinoloog Aart Jan van der Lelij aan het woord. Van der Lelij is gecharmeerd van de studie, die netjes opgezet lijkt. Het zou allemaal draaien om het hormoon ghreline. De onderzoekers deden ook metingen aan de ingewanden van (andere) ratten die kort nadat ze gedood werden met de vier soorten drank werden behandeld.  Ze laten zo zien dat dat hongerhormoon toenneemt bij het 'nuttigen' van koolzuurhoudende dranken. Hoger ghrelinegehalte, meer honger, meer eten als dat voorhanden is, en dus wordt je dikker. Klinkt bijelkaar best plausibel. Hoe het koolzuur zorgt voor meer ghreline, dat is nog niet duidelijk. Van der Lelij vindt de geopperde verklaring in het artikel - de maag zou worden uitgerekt door het koolzuur - echter niet zo voor de hand liggend.

In de meeste nieuwsberichten over dit onderzoek wordt terecht opgemerkt (meestal door geraadpleegde experts) dat het gaat om een studie met ratten en dat je de resultaten niet zomaar kunt vertalen naar mensen. Ook wordt er gerept van andere oorzaken die het gewichtsverschil kunnen verklaren, verschil in beweging, ander dieet. Maar in het artikel zijn daarvoor geen directe aanwijzingen te vinden. Wel andere zaken die opvallen, daarover zo meteen meer. En in de studie staat ook een experiment beschreven met 20 mannelijke studenten die de verschillende drankjes te drinken kregen. Ook bij hen werd een hoger ghrelinegehalte gevonden als ze de dranken met koolzuur hadden genuttigd.

Het blijkt weer eens de moeite waard het artikel zelf te lezen en niet alleen het abstract. Wie dat doet komt meteen al tot de ontdekking dat het om maar 16 ratten gaat. Vier per groep! Alleen in de berichtgeving van The Independent zag ik dit vermeld. Dit lage aantal weerhield de onderzoekers niet om standaard statistische tests (ANOVA) te gebruiken om daar hun diverse significante verschillen mee te vinden. Hier had toch wel even uitgelegd mogen worden waarom het gebruik van deze test gerechtvaardigd zou zijn. En welk enorm effect dachten ze van te voren wel niet te vinden als ze met zo weinig proefdieren zijn gestart?
Het is een ook wel een beetje apart dat in de vrij toegankelijke samenvatting wel het aantal menselijke proefpersonen staat (terwijl dat eerder een matig opgezet experimentje voor erbij lijkt te zijn), maar dus niet het aantal proefdieren in het hoofdexperiment.

De gewichtstoename van de ratten laat ook wat merkwaardigs zien. Volgens het artikel werden ze zolang experiment duurde elke dag gewogen. De grafiek (A) laat dan sowieso niet alle data zien (klik voor vergroting), er missen nogal wat punten zo tussen dag 25 en 45.

Wat ook opvalt is dat de groep van de ontprikte frisdrank tot tweemaal toe een behoorlijke gewichtsafname doormaakte. Wat zou daar de oorzaak van kunnen zijn? Misschien klopt de hele grafiek wel niet, omdat er ook data lijkt te missen. Ik heb de corresponderend auteur via e-mail gevraagd hoe dit zit (nadat ik iets eerder al anoniem via PubPeer een paar vragen had neergelegd), maar die reageert vooralsnog niet. [zie update onderaan]

Bij nog een keer lezen vielen meer zaken op. Raar is namelijk dat de gepresenteerde resultaten die van dag 110 zijn, terwijl je toch de indruk krijgt als je het artikel leest, dat het experiment een jaar duurde. Er staat in ieder geval in dat de groepen gevormd werden toen de ratten (afkomstig van twee worpen) 23 dagen oud waren, dat er na zes maanden in het experiment bloed werd afgenomen, en dat na afloop van het experiment (na 1 jaar) de ratten werden gedood om hun levers te kunnen onderzoeken op vervetting.
Uit het artikel maak ik ook op dat de ratten per groep in een kooi zaten. Er wordt namelijk gesproken over de gemiddelde hoeveelheid voedsel die per kooi verorberd werd. Er hoeft maar een keer iets mis gegaan te zijn met de (standaard)voeding die een kooi kreeg en een hele groep reageert daar op. En was het niet heel logisch geweest om een groep mee te nemen die koolzuurhoudend water zou krijgen? Eigenlijk was dat voor de vraagstelling een interessantere groep geweest dan die op light frisdrank.

Aan het eind van het artikel worden een aantal mensen bedankt, waaronder de twintig studenten die deelnamen:

Moreover, it can not be underestimated that the brave students who battled hunger and the horrible taste of degassed beverages provided a key piece of data for the successful completion of this study.

Je zou natuurlijk ook kunnen denken dat de eetlust van die ongelukkige ratten in de groep met de ontprikte frisdrank gewoonweg minder was vanwege die verschrikkelijke smaak ...

Update 5 juli
15:17
Zul je net zien, publiceer je dit bericht met daarin de opmerking dat een reactie van de onderzoekers vooralsnog uitbleef, krijg je opeens een mailtje. Stiban reageerde kort op mijn vragen. Er ontbreken inderdaad dagen in figuur 1A, op die dagen zijn de ratten niet gewogen. Zijn studenten hadden geen toegang tot de ratten op dagen dat de universiteit officieel gesloten was of omdat ze vanwege religieuze feestdagen niet in gelegenheid waren op de universiteit te komen. Dat de groep ratten op ontprikte frisdrank gewicht verloor, klopt inderdaad. Maar omdat ze snel weer aankwamen hebben ze dat niet verder onderzocht, er leek immers geen pathologische oorzaak te zijn. De statistiek was zo toegepast op verzoek van de reviewers, Stiban gaf eerlijk aan zelf nauwelijks op de hoogte te zijn van de verschillende testen.

22:10
En na nog een mail heen en weer weet ik nu dat de ratten wel het hele jaar op hetzelfde drankje bleven, dat hun gewichtstoename min of meer op dezelfde wijze voortging en dat na een jaar de ratten op bubbels nog steeds zwaarder dan hun collega's op water en het ontprikte fris. Waarom ze alleen de resultaten na 110 dagen gaven is me nog steeds niet duidelijk en het doet vermoeden dat de verschillen na een jaar niet zo indrukwekkend zijn geweest.

‘Jaja lieve mensen,’ twitterde wetenschapsjournalist Maarten Keulemans van de Volkskrant dinsdagochtend, ‘hebben wij zomaar ook eens een koffiegoedvooru’tje. Wel met goede nieuwsaanleiding, natuurlijk.’ Hij wil maar zeggen — laat al die andere kranten maar knoeien, als wij erover schrijven, deugt het wel. Ten bewijze had hij ook een plaatje gemaakt van het betreffende stuk in de krant, waarin direct de zin opviel: ‘Nieuw zijn de opgetogen berichten over koffie niet.’

Dat stuk was afkomstig van Keulemans’ collega Ellen de Visser, en dat de andere Volkskrant-journalisten het al even goed nieuws vonden, blijkt wel uit het feit dat het meteen op de voorpagina werd aangekondigd, pal naast Arnon Grunberg: ‘Gezondheidswinst koffie, drie koppen optimaal’. Journalisten schijnen nogal koffieleuten te zijn.

Journalisten wordt ook met de paplepel de regels voor een goed journalistiek bericht ingegoten, van oudsher samengevat als de ‘5 W’s en een H’: wat, waar, wanneer, wie, waarom en hoe. Als ten minste die vragen in het bericht zijn beantwoord, kan de lezer zich een redelijk beeld vormen van wat er is gebeurd. Maar de wetenschapsjournalistiek kent daarenboven ook nog haar eigen ‘5 W’s en een H’. Daarvan is veruit de belangrijkste de H: hoeveel scheelt het dan? Of, anders gezegd, hoe groot is het effect werkelijk, hoeveel moeten we ons van het nieuws aantrekken?
Helaas laat het stuk van De Visser ons hier geheel in de steek. Sterker, er wordt in het complete stuk geen enkel getal genoemd, behalve die bovenmaatse ‘3’ in de pull quote: ‘3 koppen koffie per dag geven optimaal positief effect op de gezondheid en de levensverwachting’. Plus de imposante aantallen proefpersonen die aan de studies meededen: een half miljoen volwassenen uit tien Europese landen (waaronder Nederland). Maar de vraag hoeveel het dan scheelt, die drie koppen koffie, blijft onbeantwoord.

Koffieconsumptie verschilt enorm per land

Wie daarover meer wil weten, zal zich in het oorspronkelijke wetenschappelijke artikel moeten verdiepen, en moeten hopen daar wat meer over de effectgrootte en risicoverlaging te vinden. Gelukkig meldt De Visser dat het artikel is verschenen in het vakblad Annals of Internal Medicine, en daar blijkt het artikel inderdaad voor het luttele bedrag van 32 dollar te koop — het nalezen van de wetenschappelijke literatuur loopt voor lieve mensen snel in de papieren. (Er is ook sprake van Amerikaans koffieonderzoek in hetzelfde nummer, maar dat kost nog eens 32 dollar.)
Het artikel, ‘Coffee drinking and mortality in 10 European countries’, kent maar liefst 48 auteurs; de twee belangrijkste zijn Marc Gunter en Neil Murphy. Volgens de onderzoekers is ‘het verband tussen koffieconsumptie en sterfte in verschillende Europese landen met verschillende manieren van koffiezetten’ nog steeds onduidelijk, dus wilden zij ‘bekijken of koffieconsumptie verband houdt met sterfte door alle oorzaken en door afzonderlijke oorzaken.’ Het is inderdaad niet voor het eerst dat er een verband tussen koffie en sterfte wordt gezocht: wie op Pubmed ‘coffee’ en ‘mortality’ intikt, wordt overspoeld door een vloedgolf aan grote en kleine onderzoeken. Die onderzoeken kunnen bovendien op steeds andere manieren bij elkaar worden gezet, en die leveren dan steeds weer nieuwe wetenschappelijke publicaties. Nieuws zijn de bevindingen allang niet meer.

En om meteen nog maar een mogelijk misverstand uit de weg te ruimen: of koffie de oorzaak van hogere of lagere sterfte is, is niet onderzocht, er is alleen gekeken of er een verband was tussen koffie drinken en sterfte. Lees de kop boven het stuk van De Visser nog even terug. Er was toch genoeg ruimte — drie kolom, twee regels, een chapeau — om het goed te doen?
Belangrijker is, dat de onderzoekers voor het beantwoorden van hun vraag iets onverwachts doen. Zij kijken niet naar de kopjes koffie die mensen in verschillende landen drinken, zij kijken naar de kopjes koffie die mensen drinken in vergelijking met andere mensen in hun land. Dus Denen ten opzichte van andere Denen, Spanjaarden ten opzichte van andere Spanjaarden, enzovoort. Vervolgens worden zij per land in vijf groepen ingedeeld: nooit-drinkers, en dan vier ongeveer even grote groepen naar consumptie. Dat leidt tot de merkwaardige figuur dat Denen worden ingedeeld in vier groepen met 0, 500, 900 en 1300 milliliter koffie per dag als grenzen, en Spanjaarden in 0, 50, 105 en 196 ml/d. De grootste koffieleut in Spanje drinkt nog niet de helft van de kleinste in Denemarken. Dan worden die ‘land-kwartielen’ bijeengeveegd tot vier Europese kwartielen en geanalyseerd. Op die manier hopen de onderzoekers waarschijnlijk te corrigeren voor de verschillende zet- en drinkgewoontes in de verschillende landen, maar het maakt de interpretatie van de gegevens er niet eenvoudiger op. (Voor de berekeningen zijn zoveel mogelijk precies gelijke mannen en vrouwen genomen, dus die even oud zijn, hetzelfde wegen, eten, bewegen, roken, drinken, dezelfde opleiding hadden enzovoort — of je daarmee alles kunt vangen, blijft altijd de vraag.)

Minder sterfte als er maar koffie wordt gedronken

Maar inderdaad, als we alle sterfte samen nemen, zien we bij mannen een verlaagde sterftekans van 12 procent in het hoogste kwart vergeleken met nooit-drinkers, bij vrouwen van 7 procent. Het gekke is echter dat het effect, zeker bij vrouwen, ook al optreedt in het laagste kwart: daar is bij beide geslachten de sterfte al met 6 procent verlaagd. De hoeveelheid koffie doet er kennelijk niet zoveel toe, als er maar koffie wordt gedronken. Kankersterfte bij de mannen is in het hoogste kwart zelfs met 1 procent verlaagd en in het laagste met 8 procent, bij vrouwen in het hoogste met 12 procent verhoogd en in het laagste met 0 procent. Dat laatste komt vooral door, zo zeggen de onderzoekers, de hoge sterfte aan ovariumcarcinoom (21 procent verhoogd in het laagste kwart, 31 procent in het hoogste kwart), maar ze doen dit, in tegenstelling tot de verschillen die ze wel verwachten, af als een ‘onechte’ bevinding. Het lijkt me wel een opmerking in de krant waard.

'Drie koppen koffie per dag drinken' is de belangrijkste boodschap die bij journalisten is blijven hangen

Evenals trouwens de merkwaardige verlaging van zelfmoord onder koffieleuten: onder de koffieleuten met 25 procent, in de wat minder gulzige groepen zelfs met 36 procent. Het is de sterkste daling in alle sterftecategorieën op ingewandsziekten na. Dat lijkt me ook wel een opmerking waard: als we het onderzoek serieus nemen, daalt voor elk kopje koffie dat een man per dag meer drinkt, de kans op zelfmoord met 10 procent. Dat drie koppen per dag ‘optimaal positief effect’ geven, lijkt een gevaarlijk advies.

Wat leveren die drie koppen per dag u nu op?

Intussen willen we nog steeds weten hoeveel die drie koppen per dag nu werkelijk schelen. Met die indeling in kwarten komen we niet veel verder, maar het artikel zegt er gelukkig wel iets over — zeer terloops, en zonder verdere tabellen of toelichting, alsof het slechts bijzaak was (‘data not shown)’. Er staat, vrij vertaald: het sterfterisico onder mannen die drie of meer koppen per dag drinken, was 18 procent lager dan onder niet-drinkers, onder vrouwen 8 procent. (Niet ‘drie’, maar ‘drie of meer’.) Om uit te rekenen hoeveel het werkelijk scheelt, hoeven we nu alleen nog maar te weten wat de sterftekans van mannen en vrouwen in Nederland is. De deelnemers waren bij aanvang van de studie rond de 50 jaar oud, en het onderzoek duurde 16 jaar, dus zullen we daarvan uitgaan.
Volgens het CBS overlijden van 10 000 mannen van vijftig jaar er 1835 binnen 16 jaar. Dat zijn natuurlijk zowel koffie- als theedrinkers, dus we zullen wat met de natte vinger iets naar boven afronden (*), en een sterftekans van 19 procent nemen onder niet-koffiedrinkers. Met koffie daalt die sterftekans met 18 procent, dus komen we uit op 0,81 maal 19 is 16 procent. Anders gezegd: er overlijden onder 100 koffieleuten niet 19 mannen in 16 jaar, maar slechts 16 — een willekeurige vijftigjarige koffiemijder die in het goede nieuws aanleiding ziet toch maar fors aan de koffie te gaan, verhoogt zijn kans om niet voor zijn pensioen dood te gaan ruwweg van 81 procent naar 84 procent.
Ook voor vijftigjarige vrouwen scheelt het. Van hen overlijdt afgerond 12 procent binnen 16 jaar, dus dat komt uit op minder dan 1 sterfgeval besparing binnen 16 jaar. Koffie past in een gezond leefpatroon, zullen we maar zeggen.

Dat was de H. Wie meer over de 5 W’s van de wetenschapsjournalistiek wil weten, zou bijvoorbeeld de cursus van de SCW in Amsterdam kunnen volgen. Daar is ook Maarten Keulemans een gewaardeerd docent.

* Verbetering 13/7/17: De afronding voor de niet-koffiedrinkers en -drinksters in de berekening van het sterfterisico kan beter omhoog dan omlaag.

Je gezondheid is je kostbaarste bezit. Producenten en behandelaars bieden van alles aan om gezondheidsklachten te verhelpen, te verlichten of te voorkomen. Er zit echter veel kaf tussen het koren, waardoor de argeloze consument of patiënt regelmatig op het verkeerde been wordt gezet en veel geld betaalt voor waardeloze of zelfs gevaarlijke rommel. Regelmatig moet de Reclame Code Commissie (RCC) oordelen over allerhande claims die aan bepaalde producten of behandelingen worden verbonden. Een overzicht van de uitspraken van de afgelopen maanden.

Op 7 juni 2017 deed de RCC uitspraak over claims rondom de zogenaamde Oligoscan, een Raar Apparaat dat in de relevante Skepp-databank in de categorie ‘Harry Potter’ is ingedeeld. Uiteraard wordt er nogal wat beloofd: “OligoScan biedt u de mogelijkheid om met behulp van spectrofotometrie heel snel en eenvoudig de gehaltes te bepalen van mineralen, spoorelementen en toxische, zware metalen”. ‘Snel en eenvoudig’ betekent in dit geval dat het apparaat op vier plekken op de handpalm wordt gehouden. Binnen enkele minuten komen dan de meetresultaten binnen. Stichting Skepsis geloofde terecht niets van al deze beweringen, waarin ook kwistig werd gestrooid met termen als “uniek” en “waardevolle uitbreiding”. Hoewel de claims afkomstig waren van een BIG-geregistreerde arts, voerde deze nauwelijks verweer. Het verweer kwam erop neer dat de arts aangaf de apparaten zelf niet te verkopen of te ontwikkelen. Verder legde hij een certificaat over waaruit blijkt dat de Oligoscan een klasse IIa medisch hulpmiddel is. Dat zegt echter alleen iets over de veiligheid (IIa = laag risico), niets over de werking. Gelet op dit nauwelijks relevante verweer had de RCC weinig moeite de reclame als misleidend en daarmee oneerlijk aan de merken.

Ook reclame voor een neefje van de Oligoscan, de Vitatec Global Diagnostics, werd als misleidend en oneerlijk aangemerkt. Dat behoeft nauwelijks verbazing te wekken, want reclames voor dit Rare Apparaat zijn al meerdere malen afgekeurd (zie hier en hier). Ook nu weer werd een “uniek meetsysteem” aangeprezen, dat “de energetische structuren van het lichaam op veilige en nauwkeurige wijze” zou kunnen meten. Het meest wezenlijke verschil met de Oligoscan lijkt te zijn dat de vermeende meting nu niet via de handpalm, maar via de enkels verloopt. Verder zijn beide apparaten in hun metingen net zo betrouwbaar als het opgooien van een muntje of het lezen van tarotkaarten. Het is jammer dat de RCC nog steeds geen reden ziet de Autoriteit Consument en Markt (ACM) over dit soort apparaten in te lichten. De ACM kan, in tegenstelling tot een zelfreguleringsorganisatie als de RCC, in principe sancties opleggen.

Gevaarlijke kwakzalverij

De RCC blijft gelukkig heel kritisch als het gaat om claims van homeopaten, CEASE-therapeuten en antivaccinatiegelovigen. Zie eerder hier, hier en hier. Eind mei van dit jaar deed de RCC uitspraak in twee zaken over claims van therapeuten die het alle drie zijn (hier en hier). De claims gingen vooral over homeopathische immunisatie als – zeer onverantwoord, want onwerkzaam – alternatief voor vaccinatie, over het ‘ondersteunen’ van reguliere vaccinatie met homeopathie en over allerhande verzonnen gevaren van vaccinatie, zoals de allang weerlegde link tussen vaccinatie en autisme. In het kader van de CEASE-therapie werd uiteraard weer beweerd dat autisme, veroorzaakt door vaccins, succesvol met deze therapie behandeld kan worden. De RCC liet er weinig van heel. Kort samengevat waren sommige uitlatingen – met name die voor de ‘homeopathische vaccins’ – in strijd met de Geneesmiddelenwet. Andere waren misleidend en oneerlijk. Ook constateert de RCC dat er op diverse plaatsen aan bangmakerij wordt gedaan en ook dat is volgens de Nederlandse Reclame Code niet toegestaan.

Een klacht van een wetenschapper over reclame voor het boek KANKER: Oorzaak en Voorkoming werd echter afgewezen. Het boek (of boekje, het is maar 56 pagina’s) is blijkens de uitspraak geschreven door een aanhanger van onder meer de theorieën van Tullio Simoncini, een veroordeelde en uit zijn beroep gezette Italiaanse arts die gelooft dat kanker een schimmel is. De RCC vindt dat de reclame voor het boek door de beugel kan. “Dat klaagster kritische kanttekeningen heeft bij de inhoud van dit boek, betekent nog niet dat de bestreden uitingen in strijd met de NRC zijn”, aldus de Commissie.

Andere gezondheidsmeuk

Een kritische consument diende een klacht in over de website www.foreverliving.com, waarop reclame werd gemaakt voor Forever Aloe Vera Gel, Forever Gingko Plus, Forever Gin Chia en Forever Garcinia Plus. De Aloe Vera Gel zou de immuniteit verhogen, de spijsvertering stimuleren en voor een fitter gevoel zorgen. Bij gebrek aan onderbouwing zijn deze claims echter misleidend, aldus de RCC. Het laatstgenoemde product - Garcinia Plus – zou het hongergevoel remmen en zorgen voor verminderde opslag van vet in vetweefsel. Ook die claims zijn bij gebrek aan onderbouwing misleidend. Bij de Gingko Plus en Gin Chia gaat de RCC nog een stap verder. De bewering dat Gingko Plus het geheugen ondersteunt, is in strijd met de wet, want in strijd met EU-Claimsverordening. Ten slotte zou de Gin Chia ook allerhande gezondheidsvoordelen hebben: het product zou bijdragen aan de natuurlijke afweer en de goede werking van het immuunsysteem, geheugenprestaties ondersteunen en bijdragen aan behoud van een optimale conditie. Bij de RCC blijft er niets van deze claims over. Sommige zijn in strijd met de wet, andere misleidend en oneerlijk.

En wat dacht u van 100% biologische Arganolie als “cosmetisch wondermiddel” tegen uw acne, eczeem, droge huid, striemen, rimpels en cellulitis? De RCC is streng voor de adverteerder, want zij kwalificeert deze beweringen deels als reclame voor een geneesmiddel, namelijk voor zover zij de aandoeningen acne en eczeem betreffen. Omdat voor de Arganolie uiteraard geen handelsvergunning ingevolge de Geneesmiddelenwet is verleend, is de reclame in zoverre in strijd met de wet. Dat betekent niet dat de claims met betrekking tot droge huid e.d. wel toelaatbaar zijn, want er is ook nog een Reclame Code Cosmetische Producten. Die eist dat beweringen over de heilzame werking van cosmetische producten voldoende onderbouwd worden. Daarvan is hier geen sprake, zodat ook het niet-medische deel van de reclame niet door de beugel kan.

In de wat meer absurde sfeer komen we bij een reclame voor therapeutische compressiesokken. Die zouden “spataders, vervelende pijntjes, krampen, reisbenen en zwellingen” voorkomen en verminderen, en daarnaast blessures voorkomen en de bloedsomloop verbeteren. Verkrijgbaar in twee kleuren, want het oog wil ook wat. Klager (of klagers, want er zijn twee uitspraken) sprak gekscherend van reclame voor ‘kletskousen’. De absurditeit van deze zaak zit wellicht niet eens zozeer in de claims ten aanzien van de sokken als wel in het verweer van de adverteerder. Die verwees slechts naar de website van A. Vogel, waarop kennelijk een uitgebreid betoog over de gezondheidsvoordelen van de sokken staat, en naar een onderzoek dat men tegen betaling van 43 euro kan ontvangen. De RCC is onverbiddelijk: dit is geen serieus verweer, en bij het ontbreken van echte argumenten zijn de claims te absoluut, en daardoor misleidend en oneerlijk. Een reclame voor gelsokken “verrijkt met jojoba olie, olijfolie, vitamine E en lavendelolie” mocht daarentegen wel. De bewering dat die in 20 minuten een zacht babyhuidje opleveren acht de RCC een vorm van toegestane overdrijving.

En dan is er nog een reclame voor een satijnen beauty skin care kussensloop. Het kussensloop zou onder meer de talgproductie reguleren en de strijd aangaan met acne en onzuiverheden. Het is verkrijgbaar in meerdere kleuren. Dat zal meteen het grootste voordeel zijn, want aan degelijke onderbouwing kwam de adverteerder niet echt toe. Die lichtte slechts toe hoe hij zijn matrassen test. De (vermeende) werking van het wonderkussensloop is daarmee natuurlijk niet aannemelijk gemaakt, wat de reclame misleidend en daarmee oneerlijk maakt, aldus de uitspraak. Dezelfde adverteerder maakte, het zal geen verbazing wekken, ook reclame voor matrassen, meer in het bijzonder medisch traagschuim pocketvering matrassen met 7-comfortzones. Je zal er best goed op kunnen slapen, maar kreten als “Aangeraden door medisch experts” en ““Nooit meer last van een slechte nachtrust, transpiratie en eventuele rug- of gewrichtsklachten” gaan allemaal veel te ver, aldus de RCC. Omdat het om een nogal hardleerse adverteerder gaat (Koopjedeal.nl) knoopt de RCC er ook meteen maar een Alert aan vast.

Ten slotte toont de RCC geen genade voor reclame voor chakra healing armbanden. De armbanden zouden helpen bij emotionele en lichamelijke klachten (niet nader gespecificeerd). Opvallend is dat de adverteerder geen zin had om inhoudelijk op de vermeende werking van de armbanden in te gaan. Dat zou immers betekenen dat “de zeven chakra’s gedetailleerd beschreven moeten worden, evenals de impact van  deze chakra’s op zowel mentale als lichamelijke functies”. Dat zou de gebruiksvriendelijkheid van de website niet ten goede komen. Klager moest de klantenservice maar bellen. Met zo’n verweer kom je echter niet weg bij de RCC, die de uitlatingen wegens gebrek aan onderbouwing als misleidend en oneerlijk wegzet.

Wat iedereen eigenlijk al wist, is nu in twee instanties door de rechter bevestigd: 'chiropractor' is geen wettelijk beschermde titel. Iedereen mag zich dus zo noemen, ongeacht opleiding of het aantal uren training. De uitspraak van het Gerechtshof Den Haag, dat een vonnis van de rechtbank bekrachtigt, dateert al van eind januari van dit jaar. De uitspraak is echter pas half juli gepubliceerd.

De rechtszaak was aangespannen door de Stichting Nationaal Register van Chiropractoren (SNRC), een praktijk uit Maasdijk en een chiropractor uit de Verenigde Staten. De praktijk wilde de Amerikaanse chiropractor in dienst nemen, maar kreeg daarvoor geen tewerkstellingsvergunning van het UWV. Het UWV liet namelijk weten dat de praktijk zich onvoldoende had ingespannen om de vacature te vervullen door 'prioriteitgenietend aanbod op de arbeidsmarkt'. Anders gezegd, de praktijk moest eerst maar in Nederland of een ander Europees land naar een geschikte kandidaat zoeken. Bij het UWV was ook iemand als werkzoekende geregistreerd - 'geïntimeerde' in de uitspraak - die zichzelf als chiropractor (of 'chiropraktiker') aanbod. Deze persoon drijft een praktijk in de 'chiropraktie en natuurgeneeskunde' en heeft daarvoor in het verleden een opleiding in Duitsland gevolgd. Broodroof, oneerlijke handelspraktijken en titelmisbruik, aldus de Maasdijkse praktijk en de Amerikaanse kraker, die samen met de SNRC naar de rechter stapten.

Aan de rechtszaak ging de nodige intimidatie vooraf, door de advocaat van de geïntimeerde aangeduid als 'juridische terreur'. Dat kwam hem op een tuchtklacht van een beruchte chiropractorsadvocaat te staan. Die klacht werd - zijnde tamelijk lachwekkend - uiteraard afgewezen. In juni 2015 wees vervolgens de rechtbank alle vorderingen van de SNRC c.s. af. En de stichting had nogal wat gevorderd. Geïntimeerde zou zich niet meer als werkzoekend chiropraktor (hier kennelijk met een 'k') mogen aanbieden of zich als 'chiropractor' (nu weer met een 'c') mogen aanduiden. Hij zou elke verwijzing naar de chiropractie in zijn inschrijving bij de KvK moeten verwijderen en de rechter zou bovendien voor recht moeten verklaren dat geïntimeerde aansprakelijk is voor de schade die de Maasdijkse praktijk en de Amerikaanse chiropractor zouden lijden doordat hij zich ten onrechte als werkzoekend chiropractor bij het UWV heeft ingeschreven. De verboden moesten natuurlijk vergezeld gaan van een dwangsom. De advocaat van de geïntimeerde zag het goed: dit heeft inderdaad veel weg van juridische terreur. In plaats van 'geïntimeerde' kunnen we rustig 'geïntimideerde' schrijven.

Gelukkig zijn er nog onafhankelijke rechters. De rechtbank wees als gezegd alle vorderingen af en het gerechtshof maakte gehakt van de tien grieven (zeg maar argumenten in hoger beroep) die tegen het vonnis werden aangevoerd. 'Chiropractor' en 'chiropractie' zijn geen wettelijk beschermde titels, aldus het hof. Van een overtreding van de Wet BIG is dus geen sprake. De SNRC had ook aangevoerd dat de geïntimeerde de professionele standaard voor chiropractoren had geschonden, waarbij ze verwees naar een document dat ze zelf had geschreven. Daarover oordeelt het hof hard:

"Het enkele feit dat een deel van in Nederland werkende chiropractoren zich bij SNRC heeft laten registreren en SNRC zelf normen heeft opgesteld, betekent niet dat sprake is van een professionele standaard. SNRC c.s. heeft ook niets gesteld over de wijze van totstandkoming van haar normen en evenmin is aangetoond dat deze normen breed gedragen worden door de beroepsgroep, die bovendien niet vastomlijnd is. Het is ook niet aan SNRC om te bepalen wie al dan niet als chiropractor kan worden aangemerkt. Het hof is dan ook met de rechtbank van oordeel dat niet is gebleken op welke wijze [geïntimeerde] gebonden is aan de door SNRC zelf opgestelde normen, laat staan dat SNRC c.s. de bevoegdheid toekomt om handhaving van haar normen jegens [geïntimeerde] af te dwingen."

Daar is geen woord Chinees bij. Het hof meent verder dat geen sprake is van oneerlijke handelspraktijken, en dat geïntimeerde patiënten blootstelt aan gevaar of letsel - dit kennelijk in tegenstelling tot échte chiropractoren, die natuurlijk volkomen veilig werken - is helemaal niet aangetoond. De SNRC c.s. draaien op voor bijna 3.000 euro aan proceskosten. Of de verliezers nog in cassatie willen gaan, is niet bekend, maar ze zijn er evident fanatiek genoeg voor.